Finse dienstweigeraars kunnen op gevangenisstraf rekenen

Jari Koivisto en zijn verloofde, Susanna in hun huis tijdens zijn huisarrest van dit jaar. Foto door David Mac Dougall.

Het lijkt niet bepaald op een gevangenis. Iedere ochtend om zeven uur ‘s ochtends verlaat Jari Koivisto zijn nieuwbouwhuis, dat hij deelt met zijn zwangere verloofde, in een buitenwijk van Helsinki. Vervolgens reist hij naar zijn werk – hij verhuurt auto’s. Elke dag komt hij om vijf uur ’s avonds thuis. Hij draagt een elektronische enkelband, heeft een avondklok, krijgt regelmatige drugs- en alcoholcontroles en bezoek van het dreigend klinkende Bureau van Strafrechtelijke Sancties. Dit is hoe de 28-jarige zijn zes maanden huisarrest doorbrengt.

Koivisto heeft huisarrest omdat hij zowel dienstplicht als burgerdienst heeft geweigerd. Amnesty noemt mensen zoals Koivisto ‘gewetensgevangenen’ en het aantal is in Finland klein, maar stijgt. Vorig jaar veroordeelde Finland meer dan veertig gewetensgevangen tot opsluiting of huisarrest. Het jaar daarvoor waren het er maar twaalf.

In de Finse wet staat dat alle mannen vanaf hun achttiende levensjaar voor een bepaalde periode dienstplichtig zijn. De lengte van die periode verschilt, met een maximum van één jaar. Ieder dienstplichtig persoon begint met een basistraining om vervolgens een functie te krijgen in het leger, de luchtmacht of de marine. Voor een land als Finland – dat sinds april 1945 geen oorlog meer heeft gehad – is het aantal mannen dat in dienst gaat enorm hoog. Dit komt voornamelijk doordat de nationalistische Finnen een pragmatische visie hebben op de achthonderd kilometer lange grens die het land met Rusland deelt.

Er gaan jaarlijks ongeveer 25.000 jonge mannen in militaire dienst – bijna tachtig procent van iedereen die dienstplichtig is. Vijf procent kiest voor burgerdienst – werken op een kantoor of vrijwilligerswerk doen – en vijftien procent wordt afgekeurd op basis van medische gronden.

Het aantal mannen dat bezwaar maakt tegen iedere vorm van nationale dienst is dus klein. Maar in een land als Finland, dat in de top staat van verschillende wereldindexen – zoals die over persvrijheid; educatie; beste plekken om een vrouw te zijn; minst fragile natie; blijste landen ter wereld – is het opvallend dat iemand gevangen wordt gezet vanwege zijn opvattingen.

Koivisto is vast van plan om zich netjes aan zijn avondklok te houden, hoewel gevangenispersoneel hem verteld heeft dat het meerderdeel van de dienstplichtweigeraars op de een of andere manier de regels overtreedt en de rest van de tijd in de gevangenis moet doorbrengen. Doormiddel van een elektronische enkelband – gemaakt in Israël – worden zijn vertrek- en aankomsttijden gemonitord en geregistreerd.

Voordat zijn straf inging, moest hij een lijst opstellen met locaties die hij mogelijk zou bezoeken. Op deze lijst stonden onder andere de huizen van familieleden, winkels en de sportschool. Plekken die niet op de lijst staan zijn verboden. De activiteiten in zijn wekelijkse vijftien uur vrije tijd moet hij een maand van tevoren doorgeven. Als hij zijn zus wil bezoeken, wil joggen of een bezoek aan de kapper wil brengen, dan moet dat vooraf worden goedgekeurd door het Bureau van Strafrechtelijke Sancties. In juni dronk Koivisto één glas whisky na het midzomerfeest. Toen de politie de volgende dag arriveerde om hem te testen, troffen ze in zijn bloed sporen van de zestien jaar oude single malt aan, en kreeg hij een waarschuwing. Als hij nog een fout begaat dan moet hij de resterende tijd van zijn straf doorbrengen in de cel.

"Ik ben ervan overtuigd dat ik niks fout heb gedaan,” zegt Koivisto, die met zijn verloofde binnenzit op een van de heetste zomerdagen van het jaar in Helsinki. “Hoe kan een land haar burgers opsluiten aan de hand van iemands politieke of morele overtuigingen?” Hij weet dat dit soort maatregelen de dagelijkse gang van zaken is in landen als Iran, Wit-Rusland, China of Syrië, alleen had hij niet verwacht dat het in een land als Finland ook kan gebeuren. Tegelijkertijd weet hij ook dat hij een heel milde straf heeft gekregen in vergelijking met wat hem in een autocratische staat te wachten had gestaan.

Maar het blijkt ook dat Koivisto een tikkeltje feministisch is. De reden van het weigeren van zijn dienstplicht heeft te maken met een van de kernmerken van de nationale identiteit van Finland: de gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Hij koos een gevangenisstraf boven de dienstplicht, omdat hij gelooft dat de wet discrimineert in het nadeel van de man.

"Het belangrijkste voor mij is gelijkheid in het hele systeem. In de grondwet van Finland wordt niet gediscrimineerd,” zegt hij. Waar vrouwen de vrije keuze hebben of ze het leger in willen, is het een verplichting voor mannen. Tegen die ongelijkheid verzet Koivisto zich. "Als de overheid mij militaire dienst verplicht, dan moeten ze dat ook doen voor vrouwen, gebaseerd op gelijkheid.”

Het Finse leger is het daarmee eens – tot op zekere hoogte. “Gelijkheid tussen mannen en vrouwen is altijd al een hoeksteen van de Finse onafhankelijkheid geweest en dat is het nog steeds,” stelt commandant Ville Kostian, een stafofficier van de afdeling personeelszaken van de Finse defensie, waarbij hij verwijst naar een VN-rapport van juli waaruit bleek dat Finland op nummer acht stond van de Gender Development Index. Maar: “het huidige aanbod van jonge mannen is voldoende om de vraag van defensie te vervullen,” voegt hij toe.

Een soldaat tijdens een basisoefening bij de barrakken van Santahamina, 2009. Foto door Tiina Möttönen/Finse Defensie.

In het Finse leger dienen ook vrouwen. Jaarlijks melden zich ongeveer zevenhonderd vrouwen aan voor het Finse leger. Maar als de dienstplicht voor zowel mannen als vrouwen zou gelden, zou dat een enorme verandering in de infrastructuur en de begrotingsverplichting met zich mee brengen – en dat terwijl Finland ondanks de enorme kosten nu al tegen alle bezuinigingen in blijft vasthouden aan de dienstplicht. “Voor het trainen van beide geslachten in alle leeftijdsklassen zou nog veel meer geld en materiaal nodig zijn,” concludeert Kostian.

In het verleden had Finland nauwelijks een probleem met vrouwen die een burgerlijke of semimilitaire rol in de samenleving op zich namen. Tijdens de Finse Winteroorlog (1939-1940) en de Vervolgoorlog (1941–1944) boden een kwart miljoen Finse vrouwen zich aan als vrijwilliger voor de organisatie Lotta Svärd, vernoemd naar de vrouw van een fictieve soldaat uit de literatuur. De vrouwen van Lotta Svärd namen de banen over van de mannen – die aan het front vochten tegen de Russen – en werkten in ziekenhuizen waar ze de gewonden verzorgden. Ook stonden ze op de uitkijk en in een enkel geval bemanden ze een luchtafweergeschut. Lotta Svärd werd na de oorlog beëindigd vanwege een verdrag met de Russen, maar in de recente Finse geschiedenis is het dus zeker niet nieuw om grootschalig vrouwen in te zetten voor het vaderland.

Toch zijn natuurlijk niet alle mannelijke dienstweigeraars zo bezig met seksegelijkheid als Jari Koivisto.

In het centrum van Helsinki is Henri Sulku aan het genieten van de opmerkelijke hete zomerdag – nu het nog kan. De 23-jarige politicologiestudent werd onlangs veroordeeld tot een huisarrest van 173 dagen, die later deze maand van start gaat.

"Ambtenaren zeggen dat ik gestraft wordt voor het overtreden van de wet. Maar mijn weigering is een uiting van mijn ideologie, mijn ethische standpunt,” zegt Sulku, die heeft geweigerd omdat hij pacifist en antiautoritair is. Hij zal onderworpen worden aan een reeks controles, elektronische volgsystemen en avondklokken, maar hij mag nog wel steeds lessen volgen aan de Universiteit van Helsinki waar zijn vrienden hem “vooral steunen,” vertelt hij.

Voordat traceersystemen en huisarrest enkele jaren geleden een optie werden, gingen dienstweigeraars zonder pardon de gevangenis in. Een van de beruchtste gevangenen van het laatste decennium was Henrik Rosenberg, lid van het Finse rapduo Fintelligens, die optreedt onder de naam ‘Iso H’ (‘Grote H’). Rosenberg had een reeks hitalbums op zijn naam staan toen hij werd veroordeeld tot 197 dagen in de gevangenis.

"Ik wist aanvankelijk al dat alle dienstweigeraars de cel in moesten,” vertelt de 35-jarige Rosenberg, die nog steeds in de muziekindustrie werkt. "Ik was niet bezorgd of nerveus. Het ergerde me alleen dat het juridisch proces bijna twee jaar heeft geduurd.” Het is precies die ‘te lange procedure’, waar veel dienstweigeraars over klagen. Ze begrijpen dat ze uiteindelijk een gevangenisstraf zullen krijgen – het duurt alleen te lang voordat ze de straf daadwerkelijk kunnen uitzitten.

Coverart van het soloalbum van Iso H, in een nagemaakte cel in 2007. Foto met dank aan Henrik Rosenberg.

Rosenberg zat zijn tijd uit in een open gevangenis in Helsinki. Het was geen werkkamp –hij mocht naar zijn opnamestudio, en de gevangenissauna was op maandag na iedere avond beschikbaar – maar het was nog steeds een beperking van zijn vrijheid.

Het vonnis van de rapper leidde in Finland tot een maatschappelijk debat, omdat Iso H niet te verlegen was om zijn standpunten omtrent het weigeren van de dienstplicht te beargumenteren in interviews met de media. Hij was niet anti-oorlog, maar hij verzette zich tegen het concept van gedwongen dienst in het algemeen. “Ik denk dat het geholpen heeft om mensen te laten nadenken over de logica achter dienstplicht. De discussie is nog niet voorbij, maar ik denk dat ik geholpen heb om het een goede kant op te sturen.”

Het is niet moeilijk om een discussie te beginnen over het onderwerp in Finland, vooral in een sauna of na een paar shots bruine, naar Fisherman’s Friends smakende wodka. Het idee van dienstplicht is onlosmakelijk verbonden met de nationale identiteit, patriottisme, onafhankelijkheid en sisu – een Fins woord dat lef, doorzettingsvermogen en gedrevenheid betekent. Iedereen heeft een mening over de vraag of het huidige systeem werkt of niet. Of vrouwen een bepaalde vorm van nationale dienst moeten verrichten. Of vrouwen in het algemeen wel het leger in zouden moeten. Of de Finse militaire doctrine niet verouderd is en nog wel past bij de realiteiten van moderne oorlogsvoering. En of de vrijstellingen die Jehova’s getuigen, Olympische atleten en ijshockeyers die in de NHL spelen wel eerlijk zijn.

Voor nu is de publieke opinie niet aan de kant van de dienstweigeraars. Een petitie waarin opgeroepen werd om het systeem te herzien kreeg niet het minimale aantal vereiste handtekeningen bij elkaar om een debat op de agenda te krijgen in het parlement. Ook is afgelopen najaar een poll uitgevoerd door het Ministerie van Defensie die aantoonde dat 68 procent van de Finnen het eens zijn met het huidige dienstplichtmodel.

Iedereen in Finland kent iemand die op dit moment militaire dienst uitoefent. Een vriend van me heeft net een foto van zichzelf op Facebook geplaatst: een selfie van zijn kortgeleden kaalgeschoren hoofd, terwijl hij gehuld is in grauw olijfkleurige camouflagekleding. "Er is een Fins gezegde: 'Armeija tekee miehen,'” vertelt hij me per email, tijdens een weekend verlof. "Het leger maakt de man."

En met die instelling zullen Koivisto en andere gewetensgevangenen nog een tijdje langer moeten vechten tegen het systeem. Het is een strijd die ze wellicht nooit winnen.

"Ik ben niet tegen het verdedigen van mijn land," zegt Koivisto – "alleen wel tegen hoe we het nu aanpakken."

Volg David Mac Dougall op Twitter.