Achter de Berlijnse muur

Harald Hauswald is de medeoprichter van Ostkreuz, een van de belangrijkste agentschappen voor fotografen in Duitsland. Hauswald is zo'n legende dat zijn foto's zelfs in West-Duitse tijdschriften verschenen in de jaren tachtig, ondanks het feit dat hij aan de oostkant woonde. Tegenwoordig woont hij in een flat in Prenzlauer Berg, een plek die hij deelt met een gigantisch archief van meer dan tienduizend filmrolletjes.

Met zijn foto's scheen Harald een nieuw en bizar licht op de levens van de arbeiders, boeren en hooligans – en vormde hij eigenhandig het beeld dat mijn generatie heeft van Oost-Duitsland. Ik sprak hem over de door de staat gesteunde hooligans en skinheads, over het smokkelen van filmrolletjes van West- naar Oost-Berlijn, en over zijn Stasi-dossiers.

VICE: Ostkreuz werd opgericht in Parijs, toch?

Harald Hauswald: In februari 1990 nodigde de Franse cultuurminister Jack Lang tweehonderd Oost-Duitse artiesten – waaronder bands, performancekunstenaars en schilders – uit om naar Parijs te komen. In de expositieruimte was ook een café. We zaten daar met vier of vijf fotografen te praten, en besloten dat we een agentschap nodig hadden. Toen hebben we nog zo'n tien mensen gevraagd. Drie hadden er geen interesse in, de rest is samen het agentschap begonnen. Het moeilijkste was om een naam te verzinnen. We vonden allemaal de naam Ostkreuz goed, omdat er zo veel in zat: Oost, Berlijn, een kruising, een ontmoetingspunt.

Je exposeerde en publiceerde in het Westen, terwijl je in Oost-Duitsland woonde. Hoe zat dat?

Berlijn was een geval apart. Er waren ongeveer vijftien journalisten uit West-Berlijn met persaccreditatie die een kantoor hielden in Oost-Berlijn, of er zelfs woonden. Ik kende er een paar. Vooral Peter Pragal van Stern die een werkruimte had op de Leipziger Straße in het Oost-Berlijn, terwijl hij aan de andere kant woonde, en ook Hans-Jürgen Röder van de Evangelischer Pressedienst woonde in Oost-Berlijn. Ze hadden allebei speciale grenspapieren – een soort van diplomatieke status – die ervoor zorgden dat ze de grens konden oversteken met materiaal, zonder dat het gecontroleerd werd.

Natuurlijk wisten we wel dat hun kantoren afgeluisterd werden. Daarom zorgde ik altijd dat er een handgeschreven brief bijzat, zonder afzendersadres. Als ik bij ze langsging liet ik de brief zien zonder iets te zeggen, en als ze knikten, wist ik dat ze die dag teruggingen naar West-Berlijn en dat ze de foto's voor me mee konden nemen.

Publiceerde je de foto's onder je eigen naam?

Niet in het begin. Jarenlang niet, eigenlijk. In 1986 maakte ik twee reportages voor Geo, die deed ik wel onder mijn eigen naam. Daardoor werd ik uit de Berlin Verlag gegooid, wat de enige plek was waar ik de filmrolletjes uit West-Berlijn kon ontwikkelen, omdat die een ander ontwikkelingsproces hadden dan de Oost-Duitse film. Ik had een gebruikerskaart voor het laboratorium daar. Geo had me toen 100 Kodak-rolletjes toegestuurd.

Maar dat mocht toch helemaal niet?

Nee, dat was inderdaad verboden. Ik werd ervan beschuldigd dat ik vier wetten had overtreden: het doorgeven van niet-geclassificeerd nieuws (niet-geclassificeerd nieuws was alles dat niet over het leger ging), het optreden als een buitenlandse agent, subversieve ophitsing, en het breken van uitwisselingsregulaties.

Hoe is dat afgelopen?

Ze hebben mijn huis meerdere keren doorzocht en ongeveer vijf kilo aan Stasi-dossiers aangelegd, maar ik hoefde niet de gevangenis in. Het feit dat ik bevriend was met westerse journalisten heeft me gered. Oost-Duitsland was erg bezig met de internationale perceptie van de staat. En als er in een Franse of Italiaanse krant had gestaan dat er een fotograaf was opgepakt omdat hij foto's had gepubliceerd in een buurland, dan had niemand begrepen waarom.

Dus dat was mijn redding. Ik heb altijd al gedacht dat dat de doorslag gaf, maar ik wist het nooit zeker. Maar het stond in alle dossiers. Daar zat zelfs een arrestatiebevel voor mij in, en de hoogste baas van die Stasi-divisie had er met pen opgeschreven: "Niet aan te raden op dit moment om politieke redenen."

Hoe voelde dat gebrek aan vrijheid in Oost-Duitsland?

Om jong te zijn en te weten dat je nooit naar een concert van Led Zeppelin zal kunnen, of New York zal kunnen bezoeken, is behoorlijk deprimerend. Fotografie bevrijdde me. Ik wilde provocatief zijn, en hier in Berlijn zag je duidelijk de kloof tussen pretentie en realiteit. Honecker knipte dan een ceremonieel lintje door bij het miljoenste appartement in Marzahn, maar ondertussen dwarrelde het stucwerk van de gebouwen.

Hoe voel je je nu in een herenigd Duitsland?

Geld regeert vandaag de dag, en daar moet je wel sceptisch tegenover staan; er wordt nog steeds veel bekokstoofd in achterkamertjes. Afgezien daarvan voel ik me goed. Ik heb mijn vrijheid. Ik kan denken en doen wat ik wil, en ik hoef niets anders te doen dan ik toen deed. Ik heb eigenlijk nergens last van. Behalve van belasting – de belastingdienst is de nieuwe Stasi.

Je werkt vaak met hooligans, maar je hebt zelf helemaal niks met voetbal, toch?

Ik heb nooit van voetbal gehouden. In 1988 kwam Monika Zimmerman naar Oost-Duitsland voor de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Ze vroeg of ik haar af en toe wilde fotograferen, omdat ze anders een fotograaf moest invliegen uit Frankfurt. Onze eerste date was een lokale wedstrijd tussen Union en BFC. Zij had de kaartjes gekocht. We stonden in een heel saai vak waar niks gebeurde, maar ik zag dat er wel wat mensen rondliepen die liepen te filmen. Ik zei tegen de politie die het gebied had afgezet dat ik bij de cameraploeg hoorde, en ze lieten me door. Ik kende de filmcrew via via. Ze waren een documentaire aan het maken over Union-fans. Tijdens het filmen heb ik toen een paar hooligans leren kennen.

Ik kan me hooligans niet zo goed voorstellen in Oost-Duitsland.

Wat dacht je dan dat er in de jaren zeventig gebeurde? Er waren enorme vechtpartijen met soms wel duizend mensen aan beide kanten. Als BFC in Leipzig speelde waren er wel achthonderd mensen aan iedere kant en dan ging het los. Maar het was nooit officieel en er werd nooit ergens iets vermeld. Ik kreeg een contract om voor de film stuntfoto's te maken. Een paar hooligans vroegen of ik niet met ze wilde optrekken. Zo is het allemaal begonnen. Ik ben vijf jaar met ze meegelopen en daar heb ik een boek van gemaakt. Ik ga nog steeds wel eens met ze mee.

Wat voor mensen waren dat?

Een van de Union-hooligans studeerde toentertijd geneeskunde. Maar er zaten echt allerlei types bij. Er zitten natuurlijk altijd wel een paar idioten tussen, maar er waren ook heel intelligente mensen bij. Bij de wedstrijden kan je ze alleen herkennen aan hun schoenen, en het feit dat ze geen clubkleding dragen. Geen vlaggen of sjaals of stickers of patches of iets, zodat ze niet herkend kunnen worden.

De rivaliteit tussen Union en BFC Dynamo is in die tijd ontstaan. 

Ja. Union was de arbeidersclub, en BFC was de Stasi.

Waarom gingen de hooligans dan mee met BFC?

Op het hoogtepunt had BFC zo'n duizend hooligans. Veel mensen gingen naar BFC omdat Berlijn gehaat werd in de rest van het oosten, omdat we voorgingen als het om provisies ging. En BFC was de Stasi-club, dus als ze uit speelden wist je dat er een rel zou ontstaan.

En de Stasi wist dat?

Mielke was trots op zijn hooligans omdat ze allemaal werkten. Dit waren geen asociale mensen, het waren goede Duitsers. Als de club in Karl-Marx-Stadt speelde, en de lokale politie er een paar oppakte, dan beval de Stasi hen om ze weer vrij te laten. Dat gebeurde vaak. Soms deelden de hooligans zelfs een fles schnaps met de Stasi's.

Zit er een uitgewerkte theorie achter je werk eigenlijk?

Als ik workshops of lezingen geef, zeg ik altijd: "Je moet je voorstellen dat als jij 's ochtends opstaat, je film gelijk begint te rollen en de hele dag doordraait. Als je een foto neemt, dan stopt de film even. Maar jij hebt gezien wat er daarvoor en daarna gebeurde, dus probeer dat ook te laten zien. Dan kan een buitenstaander jouw beeld ook begrijpen, of zijn eigen film aan het draaien krijgen. Daar gaat hem om. Als dat je lukt, dan heb je een goede foto. Als andere mensen je film begrijpen, dan werkt het.

Koop hier limitededitionprints van de foto's van Ostkreuz.