Is de neushoornvogel in Artis de meest vrouwonvriendelijke vogel ooit?

Afgelopen weekend kwam mij een facebookbericht onder ogen waar mijn feministisch hart van ging bloeden. Het ging over 'de neushoornvogel', die in Artis voor het eerst sinds twintig jaar een kuiken heeft gekregen. Dat was niet het verschrikkelijke deel – het schijnt zo te zijn dat deze vogel, en dan met name de mannetjes, het woord 'nesteldrang' wel heel serieus neemt. Zodra er een bevrucht ei in het liefdesspel is, verandert het mannetje in een soort Dutroux-vogel, en metselt hij zijn vrouw en ongeboren kind in in een boomholte, met slechts een kleine kier als luchtgat/etensluik. In deze boomgevangenis blijven moeder en kind, volledig afhankelijk van het mannetje, honderd dagen zitten.

Is de mannetjesneushoornvogel het meest sadistische dier ter wereld? Natuurlijk, het gaat over dieren en die doen soms gekke dingen, maar waarom in hemelsnaam neemt deze soort zulke extreme maatregelen? En heeft de vrouwtjesneushoornvogel nog wel iets te zeggen in dit vogelpatriarchaat? Het ingemetselde nest in Artis is via een camera in de boom te volgen. Ik ging naar het vogelhuis en sprak daar met vogelkenner en dierenverzorger Job van Tol, die dit gedrag juist fascinerend vindt, en zijn glunderende ogen niet van het nest af kon houden.

VICE: Ha Job. In godsnaam, waarom doen neushoornvogels dit?
Job van Tol: Vogels moeten vaak hele capriolen uithalen om hun jongen groot te krijgen. Omdat ze eieren leggen, zijn ze extra kwetsbaar voor roofdieren als slangen of andere vogels. Daar hebben vogels op allerlei manieren iets op verzonnen: je hebt soorten die hun eieren gewoon op de grond leggen – dat zijn gespikkelde eieren, die camoufleren in de omgeving –, of vogels die op het ei blijven zitten en zelf niet meer eten. En dan heb je ook nog holenbroeders zoals de neushoornvogel: die zoekt een boomholte en daar verstopt-ie zich in. Die neushoornvogel – deze soort heet de 'gewone jaarvogel' – gaat daarin zo ver dat de man de boomholte dichtmetselt, met voerresten en zijn eigen ontlasting, tot het kleinst mogelijke kiertje. Het enige wat er dan nog doorheen kan is eten en een beetje frisse lucht. Dat gaat natuurlijk wel heel erg ver, maar dat maakt ze ook zo extra fascinerend.

Die camera die in de boom hangt betekent dat jullie dit al lang zagen aankomen?
Klopt, en daarvoor moet je eerst het verhaal kennen van wat een neushoornvogel allemaal moet doormaken om tot jongen te komen. Ten eerste heb je een goed stelletje nodig; er zijn dieren die er niet zo moeilijk over doen, daarbij gaat het gewoon om het doorgeven van DNA. Maar een neushoornvogel, zeker een vrouwtjesneushoornvogel, is extra afhankelijk van de man – ze blijft immers honderd dagen in de boom zitten.

Dus ze moet erop kunnen vertrouwen dat haar man telkens terugkomt met eten?
Wij hier in Artis maken het dit mannetje zo makkelijk mogelijk, omdat we natuurlijk willen dat het allemaal slaagt. Maar een mannetjesneushoornvogel in het wild moet eindeloos de regenwouden door, op zoek naar voedsel voor zijn vrouw en jong. En het jong groeit explosief – op een gegeven moment is die bijna net zo groot als de vrouw. Dus die man mag één ding niet doen, en dat is stoppen met voeren. En als je dan een man hebt die niet te vertrouwen is…

Of een sukkel die geen voer kan vinden.
Ja precies, dan loop je als vrouwtjesneushoornvogel een gigantisch risico. Dat is het meest fascinerende aan de neushoornvogel: de vrouw heeft echt alles te zeggen. Bij de koppelvorming zoekt ze niet alleen een mooie man die er goed uitziet, met mooie felle kleuren, maar ze test hem ook voortdurend uit. Dat doet ze doordat die man het lekkerste stukje voer aan de vrouw moet geven, en in plaats van dat op te eten, geeft ze het weer terug. Het is dan de bedoeling dat het mannetje het weer teruggeeft aan het vrouwtje. En wat doet ze dan? Dan geeft ze het wéér terug. Dit gedrag kan maanden duren, totdat ze ervan overtuigd is dat hij niet zal vertrekken. Ze speelt echt hard to get, maar dat is ook met een enorme reden: ze gaat de meest kwetsbare periode van haar leven in.

Ze weet al dat ze ingemetseld gaat worden?
Ja, dus ze weet dat ze een goede partner nodig heeft. Daarom is het ook zo bijzonder dat het lukt; dat is totaal niet vanzelfsprekend bij deze soort. Vervolgens moet ze nog een goeie omgeving hebben – wij hebben gekozen voor echte bomen, echte uitgeholde bomen. Die boom [Job wijst op een boom naast degene waar het ingemetselde vrouwtje in zit] heeft mijn collega Jan met ziel en zaligheid helemaal uitgehold. Helaas is ze niet in de boom van Jan gaan zitten, maar in de boom ernaast.

Het klinkt bijna tegenstrijdig: eerst heeft de vrouwtjesneushoornvogel alle touwtjes in handen, daarna is ze heel kwetsbaar en volledig afhankelijk van haar lief, die in een soort Josef Fritzl-vogel verandert.
Het gedrag dat je hier ziet zit ingeprent in de vogel en in de soort. Daar zit verder geen enkele gedachte achter, alleen een doel: succesvol je jongen grootbrengen.

Vind jij het zielig voor haar?
Misschien ligt het aan het woord 'inmetselen', maar dat is alleen om er extra zeker van te zijn dat er geen apenarmpje of slang of wat dan ook naar binnen kan, om totaal uit te sluiten dat er iets gebeurt.

Zou die moedervogel zichzelf kunnen uitmetselen, als ze zou willen?
Wat er kan gebeuren is dat de zorgtaak te groot wordt, dat het jong zo groot wordt dat-ie extra veel voer nodig heeft, of te veel ruimte inneemt. Dan tikt de moeder zichzelf eruit en gaat ze meehelpen met het verzamelen van voedsel – maar niet voordat ze die kier weer helemaal dichtgemetseld heeft met poep en oud voer.

Hoe gaat het ingemetselde vrouwtje eigenlijk naar de wc?
Daar hebben we ook mooie beelden van: als ze moet poepen draait ze zich om naar de kier en zet ze haar cloaca uit de kier, en dan zo pfoeeeeem, lanceert ze haar poep zo naar buiten.

Zou het ook kunnen dat het mannetje in de boom blijft zitten en het vrouwtje eten gaat zoeken?
Puur praktisch gezien zou ik geen reden kunnen bedenken waarom het bij neushoornvogels niet omgedraaid zou kunnen – er is geen moedermelk of wat dan ook. Je hebt zat vogelsoorten die alles afwisselen, die duotaak zie je wel vaker. Vaak bij monogame dieren die altijd bij elkaar blijven; niet omdat ze nou zo enorm van mekaar houden, maar omdat de zorgtaak zo gecompliceerd is dat ze elkaar nodig hebben. Wie dan ook wat doet, of dat ze allebei alles doen, in hun eentje zou het ze nooit lukken.

Heb je deze vogelkennis ook wel eens meegenomen in je eigen leven?
Haha, een vrouw inmetselen zeker. Nou nee, dat weet ik niet, maar het inspireert me wel dat alle dieren waarmee ik mag werken, er allemaal met enorme overgave voor gaan. Dus mocht ik ooit vader worden, dan heb ik hele goeie leermeesters gehad.

Bedankt Job!