De radicale feministen van Pakistan

De Pakistaanse mensenrechtenactivist Sabeen Mahmud was bijna tien jaar lang de drijvende kracht achter de bloeiende tegencultuur in Karachi in Pakistan. In 2007 opende ze het DIY-caféT2F, (voorheen bekend als The Second Floor), een plek waar zowel mannen als vrouwen hun creativiteit kunnen ontwikkelen ongeacht hun inkomen, klasse of leeftijd. In de nacht van 24 april dit jaar werd Sabeen op straat voor T2F doodgeschoten door twee onbekende schutters. Haar moeder, Mahenaz Mahmud, werd ook geraakt, maar overleefde de aanslag .

Aanvankelijk zou ik naar Karachi gaan om vrienden te bezoeken en om de ondergrondse muziekscene vast te leggen, maar toen ik halverwege april een conferentie van Sabeen bijwoonde, en zag hoe ze een heel netwerk van geïnspireerde vrouwen om zich heen heeft, wist ik dat ik hierover wilde schrijven: de vrouwen die alternatieve kunst en vrijheid van meningsuiting mogelijk maken in Pakistan. Het leek eigenlijk alsof de hele undergroundcultuur bestond dankzij Sabeen Mahmud.

De afgelopen acht jaar heeft T2F ongeveer honderd evenementen per jaar georganiseerd, waaronder in 2013 de eerste 'hackathon' van Pakistan. We spraken Sabeen toen in T2F, tussen de kunstacademiemeisjes die van hun groene smoothies nipten en een man van middelbare leeftijd die door wat internationale tijdschriften en feministische boeken bladerde. Het gezoem van de airconditioning overstemde het Engels en Urdu.

"Het volk is grotendeels apathisch als het om politiek gaat," zei Sabeen fronsend tegen twee collega's. "We zijn altijd door militaire overheden bestuurd, waardoor de democratie onderontwikkeld is. Mensen hebben er geen vertrouwen in." Luisterend naar het gesprek moest ik denken aan een foto van Sabeen die ik op internet zag, waarop ze een t-shirt droeg met de tekst: 'I think, therefore I am dangerous.'

Een paar dagen later ving ik een ander gesprek op. "Het maakt me niet uit of het de ISI is die ons bedreigt. Wie het ook is, het maakt me niks uit."

Het was niet de eerste keer dat ISI, de Inter-services Intelligence, de T2F verzocht om een evenement af te zeggen. Het ging om een vergadering over de vermiste mensen uit Baloch, die waarschijnlijk door de Pakistaanse veiligheidsdiensten zijn gekidnapt – een gevoelig onderwerp in de provincies Sind en Punjab. Het evenement werd eerder al onder dwang afgezegd in Lahore, wat voor veel ophef zorgde. Sabeen hield het heft in eigen handen en besloot ermee door te gaan.

Op 24 april verliep alles volgens plan. Een paar uur nadat de aanwezigen het gebouw verlieten, verliet Sabeen samen met haar moeder het gebouw. Twee schutters stopten voor de uitgang, Sabeen werd vijf keer geraakt. Ze stierf op weg naar het ziekenhuis.

De dag na haar moord lag Sabeens lichaam vredig opgebaard in haar kist, die in T2F stond. Ze was omringd door honderden vrienden, familieleden, collega's, kunstenaars, journalisten en ambassademedewerkers – genoeg mensen om de hele straat te vullen. Ik zag Mahenaz, Sabeens moeder, op een stoeltje naast de voordeur zitten. Een vrouw keek naar haar verwondingen en verwijderde het verband van haar arm, waar een vers ogende schotwond onderuit kwam. Het leek haar weinig te doen. Marvi Mahzahr, een van Sabeens beste vrienden, vertelde me dat ik de laatste persoon was die haar heeft gefotografeerd.

De moord op Sabeen betekent echter niet het einde van T2F – verre van zelfs. "Karachi heeft T2F nog steeds hard nodig," zei de grafisch ontwerper van de gemeenschapsruimte, Sana Nasir. "We hebben een veilige thuishaven nodig, waar men niet op winst uit is en geen dubbele agenda heeft, en waar alle klassen met elkaar samenkomen. We moeten juist doorzetten en niet terugdeinzen door deze tragische gebeurtenis."

Karachi heeft T2F hard nodig, en T2F heeft op haar beurt de inwoners van Karachi nodig. Tijdens mijn maand in Karachi begon ik een zoektocht naar andere belangrijke vrouwen die de toekomst van de T2F zullen sturen. Dit zijn de vrouwen die ik ontmoette:

Architect & beheerder cultureel erfgoed: Marvi Mahzahr

"Ik leerde Sabeen drie jaar terug kennen in de raad voor een festival in Karachi. Zoals de meeste dingen in Pakistan liep het niet bepaald op schema. De eerste keer dat ik haar zag schreeuwde ze: "Het zou om half negen beginnen – het is nu half tien! Tijd is kostbaar!"

Marvi's moeder, gynaecoloog en politicus, werd in 1992 vermoord. Ze werkte nauw samen met de toenmalige premier van Pakistan, Benazir Bhutto, de eerste en nog steeds enige vrouwelijke premier ooit. Bhutto werd na haar eerste termijn een icoon voor de Pakistaanse feministen maar in 2007 werd ook zij vermoord.

Ze heeft het activisme van haar moeder, vertelt Marvi zelf. "Dankzij mijn moeder zijn mijn zussen en ik sterke vrouwen geworden. "Als vrouwelijke architect," legde ze uit, "is het altijd een strijd om je ideeën erdoor te krijgen: je kan op niemands steun rekenen. Toch vinden we als vrouwen altijd een manier."

T2F grafisch ontwerper en illustrator: Sana Nasir

"Tijdens mijn studie heb ik ooit een tentoonstelling gecureerd; we zouden posters ontwerpen en deze verkopen voor een goed doel," vertelt Sana. "Onze eerste expositie ging over de onrust in Gaza, maar we konden nergens een locatie vinden. Toen kregen we via een vriend te horen dat het toentertijd nieuwe T2F ons wilde helpen, en dat de eigenaar ons een ruimte kon bieden zonder te hoeven betalen. Zo ontmoette ik Sabeen."

Sana heeft het gevoel dat "iedereen tegenwoordig een ontsnappingsplan heeft. In tegenstelling tot vijf jaar geleden, toen mensen nog veel patriottischer waren, en de taliban minder invloed hadden." Soms is het leven in Pakistan ontmoedigend, vertelde ze "vooral als er weer doden vallen. Hoeveel kun je bereiken als je alleen maar je stem hebt, en je vijand dodelijk geweld gebruikt?"

Illustrator: Samya Arif

"Sabeen was een soort mentor voor me; dat soort vrouwen zijn echt zeldzaam hier. Ze was altijd supervriendelijk en haar gevoel voor humor was enorm aanstekelijk. Ze was een van mijn favoriete mensen."

In haar kamer houdt Samya wat grote schetsen tegen het licht. Ze draait een joint en laat me een serie tekeningen van een wat zwaarlijvige vrouw zien. "Ik heb een vriendin van me nagetekend op het strand. Ze was bijna naakt, en je kan hier natuurlijk geen huid tonen als vrouw. Als er mannen langsliepen dan zorgden we dat we haar snel bedekten -- stel je voor, een naakt been!"

Samya vertelt dat haar ouders nog steeds elke dag vragen waar ze heen gaat, en hoe lang ze weg denkt te blijven. "Het is fucking bizar om op je negenentwintigste nog steeds met zulke kinderachtige vragen geconfronteerd te worden."

Kunstenaar: Hamida Khatri

"Mijn moeder is mijn rolmodel," vertelt Hamida. "Maar mijn vader weet niets van mijn kunst af – als hij het zou zien zou hij waarschijnlijk denken dat ik knettergek ben."

Feminisme is een terugkerend thema in Hamida's werk. "Vooral de dagelijkse kwesties waar elke vrouw tegenaan loopt. Het is allesbehalve makkelijk om jezelf hier te uiten. Veel van de vrouwen die je gesproken hebt komen uit families waar je als vrouw niet eens naar buiten mag."

In Hamida's solotentoonstelling van afgelopen februari was een vrouw te zien die schreeuwend van de pijn zichzelf in haar borst snijdt met een keukenmes. "Het werd me afgeraden om dit te laten zien, om de tentoonstelling af te zeggen," vertelde ze. "Ik heb de Koran gelezen, ik weet hoe mijn religie erover denkt, maar ik moet mijn stem kwijt, er moet bewustzijn gecreëerd worden."

De vrouw die slachtoffers van zuuraanvallen helpt: Musarrat Misbah.

Mussarat begon haar carrière als schoonheidsspecialist. In 1980 opende ze haar eerste salon, in Lahore. Na een aantal jaar begonnen haar klanten haar niet alleen om schoonheidsadvies te vragen, maar ook om persoonlijk advies. In 2003 veranderde er iets. "Ik stond op het punt om de winkel te verlaten toen een jonge vrouw in een boerka binnenliep en me om hulp vroeg. Onder de sluier bevond zich een vrouw zonder gezicht," vertelt Mussarat. "Ze was een van haar ogen kwijt, en op de plek van haar neus zat een gat. Ze was aangevallen met zoutzuur. Naar aanleiding hiervan plaatste ik een advertentie in de krant: "Als je aangevallen bent met zoutzuur of olie, kom dan naar mijn salon voor een gratis medische controle." Ik trommelde wat dokters op, en de volgende dag stonden er 42 vrouwen voor de deur."

Musarrat legt uit dat veel van de zuuraanvallen "voortkomen uit jaloezie van de man. Het zijn vaak mannen die hun vrouw niet vertrouwen, of gefrustreerd zijn omdat ze niet wil trouwen maar studeren. Vervolgens is de gedachtegang 'als ze niet van mij kan zijn, dan zal niemand haar hebben' "

"Tegenwoordig hebben we een coördinator die contact opneemt met slachtoffers als ons team over een nieuw incident te horen krijgt. Dan zamelen we geld in voor ziekenhuiskosten, medicijnen en operaties. Momenteel helpen we zo'n 627 vrouwen. Eén ervan is advocaat geworden, een aantal zijn nu zelf verplegers en 13 van de vrouwen zijn nu gelukkig getrouwd met normale mannen."