De zwaarmoedige Russische tekenfilms uit mijn jeugd

Mijn ouders vluchtten in januari 1992 weg uit de instortende Sovjet-Unie en vertrokken naar het zonnige, minder grijze Los Angeles. Ze hadden een anderhalf jaar oude baby bij zich – ik. De doos met videobanden in ons nieuwe thuis tekenden later voor een deel mijn leven als volwassene. De doos zat vol met een interculturele mix van Russische en Amerikaanse kindertekenfilms: Rugrats, Ну погоди, Talespin, Тайна третьей планеты, Winnie de Poeh, Винни-Пух, Darkwing Duck, Приключения капитана Врунгеля – je begrijpt wat ik bedoel.

Tekenfilms voor kinderen zijn een waardevolle bron voor culturele analyses. Alles is versimpeld, gedestilleerd zodat iedereen het kan begrijpen. De verhalen in de tekenfilms vertegenwoordigen de wensen en dromen van de vorige generatie. Wat verwachten we van onze kinderen? Wie willen we dat ze zijn? Wat is sociologisch gezien belangrijk?

Het verschil tussen Amerikaanse en Russische tekenfilms heeft net zo veel te maken met de tijdsgeest als met de geografische ligging. Soyuzmultfilm, de productiestudio die verantwoordelijk is voor bijna alle animaties uit het Sovjettijdperk, werd gesponsord door de staat. Dat houdt in dat tussen 1936 en 1989 niemand anders tekenfilms maakte, en iedere tekenfilm die werd geproduceerd sowieso de hemel in werd geprezen en tientallen jaren werd herhaald. Ik groeide op met dezelfde tekenfilms die de generatie van mijn ouders op een sputterende CRT-televisietje uit de jaren zeventig had gekeken.

Een van mijn favoriete tekenfilms aller tijden was Тайна третьей планеты, oftewel 'het geheim van de derde planeet'. Die serie sloot volledig aan bij het idee dat mensen hadden van een toekomstige generatie in een ruimtetijdperk. Het was sciencefiction op z'n best, hoewel er wel een paar doodenge personages inzaten die je nachtmerries bezorgden. Dezelfde regisseur maakte ook een andere veelgeprezen film, Чебурашка oftewel Cheburashka, over een verzonnen, aapachtig dier met gigantische oren en ogen, gebaseerd op het gelijknamige kinderboek uit 1965. Veel Russen noemen hun geliefde wel eens Cheburashka. De film bestond voor een groot deel uit gedetailleerde stop-motionbeelden. Er speelt onder andere een krokodil in die een pijp rookt en in een dierentuin werkt. Erg gek allemaal.

De beroemdste Russische tekenfilm ooit gemaakt is waarschijnlijk Ну, погоди!, wat grof vertaald 'nou, wacht jij maar even!' betekent. In principe is het een aftreksel van Tom en Jerry, maar dan met een kettingrokende wolf en een soort kleuterachtig konijn, in plaats van een kat en muis. Er zit ook een soort hele zware dubbele laag in, waar ik nooit iets van begreep.

Op een etentje dat mijn ouders laatst organiseerden praatte ik met een paar oudere Russen over hun herinneringen van Sovjet-tekenfilms. Eén van hen legde het zo uit (en ik vertaal het hier vrij letterlijk): "In de context van een nogal beperkt en saai medialandschap, waren Sovjet-tekenfilms een soort regenboog van vrolijkheid. Binnen het kader van kunst en humor was het aantrekkelijk voor zowel kinderen als volwassenen."

Een andere vrouw was wat specifieker: "Het verschil tussen Tom en Jerry en Ну, погоди! is het best te zien in de wolf, de slechterik in de serie. In de Amerikaanse tekenfilm zit Tom achter Jerry aan. Het is agressief, het is leuk, maar het heeft geen betekenis. Dat is niet verkeerd of zo, maar het gaat niet verder dan een psychologische blik op de wensen en behoeftes van Tom. Hij staat nergens voor en hij vertegenwoordigt niks cultureels. De wolf, daarentegen, is een reflectie van de opstandige Russische jeugd. Hij is een hooligan, vrij letterlijk. Hij rookt, draagt een spijkerbroek met wijde pijpen (erg westers), is niet opgeleid, en zowel uitgekiend als dom."

Mijn moeder legde het verder uit: "Daartegenover staat het konijn, de goeierik. Hij eet zijn groenten op en gaat naar school."

Een andere gast zei: "De wolf vertegenwoordigt de arbeidersklasse en het konijn moet de intellectuele elite voorstellen."

Mijn moeder heeft altijd sterke politieke meningen gehad. "Waarom denk je dat?" vroeg ze.

"Omdat het thema is dat wanneer de arbeidersklasse de elite te slim af probeert te zijn, ze keihard worden ingemaakt."

De andere gasten leken het met hem oneens te zijn. Ze legden uit, in niet mis te verstane woorden, dat al deze tekenfilms duidelijk niet politiek zijn. De man die het oneens was met mijn moeder knikte en zei: "Ja, alles werd gecensureerd, dus je leert om tussen de regels door te lezen." Mijn moeder knikte.

Een andere tekenfilm was de Russische versie van Winnie de Poeh. Pas in mijn late tienerjaren, toen ik een keer door die oude doos met videobanden spitte, realiseerde ik dat Winnie de Poeh en Винни-Пух hetzelfde bronmateriaal hadden. Tegelijkertijd konden ze niet meer van elkaar verschillen. Winnie de Poeh is een slap verhaal over een teddybeer die honing wil en zijn vriend, Janneman Robinson. Винни-Пух gaat over een chronisch depressieve, egoïstische beer, die zowel geen geluk als geen honing kan vinden. Wanneer Winnie "Drommels!" zegt is het grappig. Wanneer Пух het zegt is het ontzettend triest.

Tijdens het etentje liet een gast me een scène zien waarin Knorretje bij Пух thuis komt eten. Пух wast Knorretje, kleedt hem aan en bindt vervolgens een servet om zijn mond zodat hij niks meer kan zeggen. Zonder dat het expliciet wordt gemaakt, is de vergelijking met de communistische verzorgingsstaat onmogelijk te ontkennen.

Dit waren niet slechts knipogen naar ouders die verplicht waren om tekenfilms met hun kinderen te kijken, zoals wanneer Spongebob een grap over verkrachting in de gevangenis maakt. Alles dat door de Sovjet-Unie werd uitgebracht ging door meerdere lagen van statelijke censuur, zonder ruimte voor openlijke politiek. Russen zijn over het algemeen meesters in ontkennen, precies om deze reden. Als je niet kunt praten over hoe slecht het gaat, word je heel goed in praten over hoe goed het niet gaat. Russen zijn daarom ook pijnlijk sarcastisch.

Misschien wel de beste mix van kunst, staatssteun en folklore is een korte animatie van tien minuten. Door velen wordt die beschouwd als de beste animatiefilm aller tijden en het heet Ёжик в тумане oftewel 'egel in de mist'. Het plot van dit meesterwerk uit 1965, dat een van de favoriete films van Hayao Miyazaki is, gaat zo: een egel loopt door het bos naar het huis van zijn berenvriend. Onderweg raakt hij verdwaald in de dichte mist, wordt hij gestalkt door een enge uil en komt hij een eenzaam wit paard tegen. Na het doorstaan van een oncomfortabele reeks van gebeurtenissen valt hij in een rivier en legt hij zich neer bij zijn dood. Dan vraagt een of ander wezen hem vriendelijk wat hij in de rivier doet en duwt hem op de kant, waar zijn berenvriend op hem wacht. De film eindigt met de egel die zich afvraagt of het witte paard daar helemaal alleen zal sterven.

Onthoud dat dit een kindertekenfilm is over een wezen in het bos. Het is veruit de meest deprimerende korte film die ik ooit heb gezien. Ik vertelde dit aan de dinergasten, waarna ze me aankeken alsof ik achterlijk was.

"Deprimerend?" vroeg mijn moeder me vol ongeloof. "Het is opbeurend! Dit is de pure essentie van de Sovjet-cultuur. Onze geschiedenis kenmerkt zich door het gebrek aan controle en vreselijk moeilijke omstandigheden. Je kon geen eten kopen, er was geen luxe, er was constante angst voor de politie en alles was gecensureerd. Deze tekenfilm gaat over rekenen op je vrienden en familie, en vreemden die je zouden helpen. Het is het kenmerk van alle Russische boeken en films uit ons tijdperk. Het is erg opbeurend en ontzettend diep en mooi. Iedereen die de Sovjet-Unie heeft overleefd, heeft dat gedaan met de hulp van vrienden en geliefden. Dat is iets dat jij nooit zult begrijpen."

De rest van de tafel knikte instemmend.