Suïcidale Japanners werken door en door en door tot ze er bij neervallen

Onlangs ontmoette ik in Brussel een jonge Japanse vrouw: ze was op vakantie en logeerde in hetzelfde hostel als ik. Om 4 uur ’s nachts hoorde ik Sayaka—mijn nieuwe Japanse vriendin—zachtjes praten aan de telefoon, waarna ze slinks haar bed uitgleed en naar de computerkamer sloop. Nieuwsgierig als ik ben besloot ik haar te volgen. Zou ze een spion zijn, die de gasten van het hostel in de gaten houdt voor de eigenaars?

Nee. Het bleek dat ze op haar eerste en enige vakantie van dat jaar was en dat ze een computer zocht om wat ‘dringend’ ochtendwerk te doen voor haar baas. Eerlijk, dat is niet de manier waarop je jouw vakantie aan de andere kant van de wereld wilt doorbrengen, toch? Opvallend genoeg is het nog steeds een heel stuk beter dan haar 16-urige werkdagen in Japan.

De situatie van Sayaka is niet ongewoon. Een groot deel van de bevolking in de grootste steden van Japan heeft een destructieve relatie met het werk. Letterlijk. Werknemers sterven vaak aan een vroege dood, en dan niet aan een bedrijfsongeval. Het fenomeen heeft een woord: karoshi. Dat staat voor mensen in maatpakken die sterven aan beroertes of hartaanvallen, of zelfmoord plegen.

Eerder dit jaar werd de zelfmoord van de 26-jarige Mina Mori gezien als karoshi. Na onderzoek bleek dat ze ongeveer 140 uur overwerkte per maand. Zij werkte in een populaire restaurantketen waar de omstandigheden nooit echt ideaal zijn, maar in alle branches wordt er eigenlijk wel van werknemers verwacht dat ze hun eigen leven verwoesten.

Het woord karoshi werd voor de eerste keer gebruikt in de jaren zestig, toen een man op de expeditieafdeling van een grote Japanse krant overleed na een beroerte. Het leek wat ongebruikelijk voor een fitte 21-jarige man, totdat mensen beseften dat het radicaal overbelasten van je lichaam negatieve effecten heeft op je brein. Sindsdien zijn er steeds vaker nabestaanden die proberen te bewijzen dat de slachtoffers overleden zijn aan overwerken. Maar de bedrijven in deze kwesties vegen het van tafel.

Ongeveer een derde van de Japanse werknemers is uitzendkracht. Dat betekent minder loon en weinig arbeidsrechten, zelfs als ze al jaren voor het bedrijf werken. Jake Adelstein werkte twaalf jaar in Japan, als de eerste niet-Japanse verslaggever bij de krant Yomiuri Shinbun. Hij werkte pijnlijk lange dagen en rustte uit tijdens powernaps. Jake zag precies wat voor invloed het werk heeft op het leven van de werknemers.

Hij vertelde me dat de Japanse werknemers van uitzendbureaus na een proefperiode van vijf jaar een vast contract moeten krijgen bij het bedrijf. Maar wat er gebeurt is het volgende: bij het bereiken van het vijfde jaar wordt de werknemer ontslagen. De belofte van een levenslange baan wordt voor de neus van de werknemer verscheurd.

De Amerikaanse journalist Jake Adelstein.

Omdat mensen moeten eten en huur moeten betalen—mits ze de luxe willen hebben van niet doodgaan van de kou—nemen de werknemers de arbeidsonzekerheid voor lief. Het is de norm geworden. Werknemers worden uitgebuit door zogenaamde ‘Zwarte Bedrijven’, die zelfs de gekste overuren niet uitbetalen en fraude plegen op het gebied van arbeidsuren, zodat ze zelf niet in de problemen komen.

Jake: “Bij het bedrijf waar ik werkte hielden we twee boeken bij. Een deel van de plicht als nachtwerker was het creatief wegwerken van de overuren van je collega’s. Je zou zomaar ineens al drie dagen op vakantie kunnen zijn. Het is traditie om het overwerk niet uit te betalen. De gedachten daarachter zijn gebaseerd op traditionele invloeden: dat je rang op de eerste plaats komt. Het wordt nog steeds beschouwd als onbeleefd of brutaal om te vertrekken voordat een werknemer van een hogere rang naar huis is.”

Als je geluk hebt hoef je niet naar huis na je werk, en kun je hier heel even slapen.

Dit soort werktijden laten nog maar weinig tijd over voor dingen die mensen normaal gesproken doen om geen miserabel leventje als robot te leiden. Dingen als socializen. Want je wilt wel langer slapen dan twee uur per nacht. Waarschijnlijk heb je weleens foto’s op internet gezien van slaapcapsules. Ze zijn er omdat de medewerkers liever slapen in een kleine capsule op het werk dan dat ze zichzelf in een overvolle metro moeten proppen.

Jake: “Je komt terecht in een vicieuze cirkel. Je woont in de buitenwijken van de stad en het pendelen tussen werk en huis wordt gezien als kostbare tijd waarin je ook had kunnen slapen. Daarnaast is het ritje in de metro niet echt plezierig, en eenmaal thuis kun je toch niets doen. De volgende dag moet je immers gewoon weer werken.”

“Een van de redenen dat Japan lage geboorte- en huwelijkscijfers heeft, is dat je altijd op je werk bent. Het is onmogelijk om iemand te ontmoeten en daar vervolgens een relatie mee te beginnen. Je werk is je leven. Als je nog niet bent onderworpen aan een immens werktempo, het zwoegen tot zonsopkomst of aan een slaaptekort, zullen je collega’s en bazen achter je aan zitten omdat je blijkbaar niet hard genoeg werkt. Als je nog niet geknakt bent, is het eigenlijk net zo belangrijk om er moe uit te zien als om daadwerkelijk moe te zijn van het werk. Als je geen lange uren werkt, maar je ziet eruit alsof je flink last hebt van de werkdruk, dan is dat meer waard dan daadwerkelijk hard werken. Zodat het in ieder geval lijkt alsof je je werk doet.”

Het Complete Handboek voor Suïcide. 

Japan heeft een van de hoogste zelfmoordcijfers van de wereld: op de 100.000 mensen plegen er 26 zelfmoord. Niet dat het direct betekent dat zelfmoord altijd met oververmoeidheid te maken heeft, maar het bevestigt dat een enorme hoeveelheid Japanners een kloteleven heeft. Voor ons zijn het allemaal schokkende cijfers, maar voor een land dat een zelfmoordbos heeft en tienduizenden boeken verkoopt met de titel Het Complete Handboek voor Suïcide worden schokkende statistieken vanzelf minder schokkend.

“Het Complete Handboek voor Suïcide—al heel lang een bestseller in Japan—spreekt ontzettend veel mensen aan,” vertelde Jake. “Je hebt weer een slechte dag op kantoor, het werk heeft zich opgestapeld en je hebt niet geslapen. Je moet om 6 uur opstaan en vervolgens nog 90 minuten reizen naar het werk. En dan werk je weer heel de nacht door. Die vicieuze cirkel. Dan ga je denken of het niet fijner zou zijn om te gaan slapen en nooit meer wakker te worden.”

Toen ik met Sayaka sprak in het hostel over haar immense werkdagen zag ik een glinstering in haar ogen. Alsof ze eindelijk erkenning kreeg voor haar werk. Sayaka is nog jong en de arbeidsvoorwaarden worden langzaamaan beter in Japan. Ik hoop voor haar dat haar jeugdige en naïeve enthousiasme niet tot het uiterste wordt uitgebuit.