Φωτογραφία: Fickr/ Jim, the Photographer

Η συζήτηση, για τα κακώς κείμενα της παιδείας στη χώρα μας, δεν είναι καινούργια. Ο δασκαλοκεντρισμός, η βαθμοθηρία, τα φροντιστήρια, το άγχος και ο ανταγωνισμός που κυριαρχούν στο σχολικό περιβάλλον, από την πρώτη κιόλας τάξη του δημοτικού, είναι λίγα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές και οι γονείς στην Ελλάδα, και που κάνουν τους περισσότερους να νιώθουν εξοργισμένοι και απογοητευμένοι με το εκπαιδευτικό σύστημα. Οι επιλογές των γονιών, σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση των παιδιών τους στη χώρα μας όμως, είναι περιορισμένες, αφού το σχολείο είναι υποχρεωτικό μέχρι το 16ο έτος της ηλικίας ενός παιδιού.

Παρόλο, λοιπόν, που εδώ και πολλά χρόνια παγκοσμίως, « το "παραδοσιακό" σχολείο δέχεται έντονη κριτική και αμφισβήτηση». Παρόλο, που σε 16 χώρες της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας και της Πορτογαλίας, «εναλλακτικές μορφές διδασκαλίας, όπως η κατ'οίκον εκπαίδευση, είναι νομικά θεσμοθετημένες», στην Ελλάδα οι γονείς δεν έχουν το δικαίωμα επιλογής αυτού του τρόπου μόρφωσης για τα παιδιά τους. Όσες οικογένειες λοιπόν, προχωρούν στην «παράνομη» επιλογή της «εναλλακτικής εξωσυστημικής εκπαίδευσης» -όπως την κατ'οίκον εκπαίδευση-, είτε εκ πεποιθήσεως είτε από έλλειψη άλλων επιλογών, αναγκάζονται να το κάνουν κρυφά, κινδυνεύοντας ακόμα και με φυλάκιση ή και με απώλεια της επιμέλειάς τους.

Συναντώ τον Λευτέρη στο Θησείο, ο οποίος για ευνόητους λόγους μου ζήτησε να μην αποκαλύψω την ταυτότητά του. Είναι ψηλός, αδύνατος, και έχει ευγενική φυσιογνωμία. Δεν σου περνάει από το μυαλό ότι ο άνθρωπος αυτός καταζητούνταν κάποτε από την αστυνομία.

Καθόμαστε σε ένα καφενείο απέναντι από το δημοτικό σχολείο της περιοχής. Πιάνουμε τη συζήτηση για την κόρη του. Μου εξηγεί ότι δεν είχε σκεφτεί ποτέ το ενδεχόμενο της κατ'οίκον διδασκαλίας, πριν εκείνη πάει στο δημοτικό σχολείο του χωριού όπου έμεναν. Από τις πρώτες κιόλας μέρες, το παιδί ήρθε αντιμέτωπο με ένα πολύ «εχθρικό» και «στείρο» σχολικό περιβάλλον. Κάποια στιγμή έφτασε να το μισεί, να μην θέλει να πηγαίνει καθόλου. «Δεν άντεχε την παράλογη ψυχολογική πίεση και την δίχως νόημα αποστήθιση των μαθημάτων», μου εξηγεί ο Λευτέρης. «Απευθυνθήκαμε στους δασκάλους και στην διεύθυνση, αλλά δεν καταφέραμε να βγάλουμε άκρη. Και, τότε ήταν η πρώτη φορά που σκεφτήκαμε με την μητέρα της ότι έπρεπε να βρούμε έναν άλλον τρόπο. Δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση για πολύ καιρό ακόμα».

Ψάχνοντας για εναλλακτικές μορφές εκπαίδευσης, ο Λευτέρης ανακάλυψε το λεγόμενο "homeschooling" και αποφάσισε «να παρακάμψει», όπως λέει, το νόμο. «Δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια», ξεκαθαρίζει. «Αν δεν σε ενδιαφέρει μόνο η ανατροφή, αλλά και η μόρφωσή του παιδιού σου, αναγκάζεσαι να παρανομήσεις. Με λίγα λόγια δηλαδή, βγαίνεις στο αντάρτικο».

Για αρκετούς μήνες, η 9χρονη κόρη του δεν πήγαινε σχολείο. Με τη βοήθεια του Λευτέρη και της μητέρας της, μάθαινε μέσα από βιωματικά παιχνίδια, quiz και e-learning για μυθολογία, γλώσσα, ιστορία, μαθηματικά και ό,τι άλλο της τραβούσε το ενδιαφέρον. «Δεν ακολουθούσαμε κάποιο πρόγραμμα», μου απαντά όταν τον ρώτω πώς περνούσε η μικρή το χρόνο της στο σπίτι. «Το homeschooling της έδινε καθημερινά την ελευθερία να βγαίνει στον "αληθινό κόσμο" και να βλέπει στην πράξη όσα μάθαινε. Με αυτό τον τρόπο, από πολύ μικρή ηλικία άρχισε να αποκτά αυτοπειθαρχία, αυτοσεβασμό και έμαθε να συνεργάζεται και να βοηθάει τους γύρω της, όπως επίσης και να επιλύνει τις όποιες διαφωνίες μόνη της. Αυτό για μένα είναι και η ουσία της παιδείας».

Όμως, ο κοινωνικός του περίγυρος, περιγράφει ο Λευτέρης, τον αντιμετώπισε αρνητικά, τόσο για τον τρόπο ζωής του, όσο και για τις ιδέες του. «Ειδικότερα στις μικρές κοινωνίες δέχεσαι έντονη κριτική, στιγματίζεσαι. Σε βαφτίζουν τρελό, παράξενο, ακόμη και επικίνδυνο», μου λέει και διακρίνω μια πικρία.

Κάποια στιγμή το θέμα πήρε διαστάσεις. Άρχισαν να αναζητούν την κόρη του από το σχολείο και μάλιστα, για ένα διάστημα, η μικρή συγκαταλεγόταν στη λίστα με τα «χαμένα παιδιά». «Η διεύθυνση του σχολείου μού έκανε καταγγελία. Άρχισε να με ψάχνει η αστυνομία. Μου τηλεφωνούσαν διαρκώς και με ρωτούσαν πού βρισκόταν το παιδί κι αν ήταν καλά», λέει και κάνει μία παύση. «Κατηγορήθηκα ακόμα και για κακοποίηση».

«Πώς το διαχειρίστηκες;», τον ρωτώ.

«Όταν σε αντιμετωπίζουν σαν εγκληματία η ζωή σου γίνεται πολύ δύσκολη. Δεν αμφισβήτησα ποτέ την επιλογή μου όμως, διότι το παιδί μου ήταν χαρούμενο και απολάμβανε τη διαδικασία της μάθησης. Και ευτυχώς βρήκα έναν τρόπο και το κάλυψα τότε». «Πώς;», ρωτώ. «Όταν είσαι αποφασισμένος υπάρχουν τρόποι. Αν βέβαια δεν είχε πάει στην πρώτη δημοτικού θα ήταν πολύ πιο εύκολο. Εγώ το κάλυψα δηλώνοντας διεύθυνση κατοικίας εξωτερικού».

Από απέναντι ακούγεται το κουδούνι που σημάνει το σχόλασμα. Το δρόμακι γεμίζει ξαφνικά με παρέες και γέλια μικρών παιδιών. Τι συμβαίνει άραγε σε ό,τι αφορά την κοινωνικοποίηση των homeschooled παιδιών αναρωτιέμαι. Αρκετοί επικριτές της κατ'οίκον διδασκαλίας κατηγορούν όσους γονείς επιλέγουν αυτή τη μορφή της εναλλακτικής εκπαίδευσης, ότι αναπόφευκτα απομονώνουν τα παιδιά τους, καθώς ισχυρίζονται ότι: «[σταδιακά] αρχίζουν να μειώνονται οι κοινές εμπειρίες τους […] με αποτέλεσμα] […]η [ευρύτερη] κοινωνική συγκρότηση [να] συρρικνώνεται».

Ζητώ από τον Κωνσταντίνο Γ. Μπίκο, καθηγητη και πρόεδρο στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ., να μου πει τη δική του άποψη για το homeschooling. «Για το ελληνικό περιβάλλον δεν το κατανοώ», μου λέει. «Μου φαίνεται σαν άρνηση ένταξης στο πραγματικό κοινωνικό σύνολο. Ενώ συμφωνώ ότι ακολουθούμε ένα αρκετά παραδοσιακό, ενιαίο σύστημα εκπαίδευσης, που κάποιοι το χαρακτηρίζουν ισοπεδωτικό, παρόλαυτά θεωρούμε ότι το σχολείο είναι μία καλή, και σε κάθε περίπτωση, απαραίτητη πρόβα για την κατοπινή ένταξη του ατόμου στην κοινωνία. Η πρώτη μου αίσθηση, σε ό,τι αφορά το homeschooling στην Ελλάδα, είναι ότι πρόκειται για μια ελιτίστικη λύση και επιπλέον, δεν συμφωνώ ότι μπορούν όλοι να εκπαιδεύουν με ευστοχία».

Ο Λευτέρης όμως, μου εξηγεί, ότι η άποψη ότι τα homeschooled παιδιά είναι απομονωμένα, είναι ένα στερεότυπο, ένα κοινό λάθος που κάνουν όσοι δεν γνωρίζουν πραγματικά πώς είναι η ζωή αυτών των παιδιών. «Συμβαίνει το ακριβώς αντίστροφο», υπογραμμίζει. «Η κοινωνικοποίηση τους είναι πολυμορφική και αυτό είναι κέρδος για τα παιδιά», μου λέει κλείνοντας τη συζήτησή μας.

Την ίδια άποψη συμμερίζεται και η Χ.Σ., η οποία μου ζήτησε να διατηρήσω την ανωνυμία της: «Το παιδί που δεν πηγαίνει σχολείο δεν είναι φυλακισμένο στο σπίτι. Έχει φίλους, βγαίνει έξω και συμμετέχει φυσιολογικά στην κοινωνία. Κάνει παρέες, όπως όλα τα παιδιά. Το σχολείο δεν κοινωνικοποιεί, αλλά ομαδοποιεί», πιστεύει.

Η 8χρονη κόρη της Χ.Σ. κάνει κολύμπι, χορό και καράτε. Ξέρει να γράφει και να διαβάζει Ελληνικά και μαθαίνει Αγγλικά. Πηγαίνει συχνά για βόλτες στη φύση, στο πλανητάριο και σε παιδικές χαρές. Δεν διαφέρει σε τίποτα από τα παιδιά της ηλικίας της. Μόνο, που δεν έχει πάει ποτέ της σχολείο.

«Γιατί στράφηκες στο homeschooling;», τη ρωτώ.

«Έχοντας διδάξει πολλά χρόνια, κυρίως παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, βίωνα μαζί τους, αλλά και με τις οικογένειές τους, το δράμα της εκπαίδευσης, την πίεση και την δυστυχία που αισθάνονταν. Όταν λοιπόν η κόρη μου έφτασε κοντά στα πέντε της χρόνια, θεωρούσα βιασμό το να τη στείλω στο συμβατικό σχολείο. Έτσι, επέλεξα να ακολουθήσω την πρακτική της κατ' οίκον εκπαίδευσης. Και εντελώς φυσιολογικά, δεν πήγε σχολείο. Μέχρι σήμερα δεν το μετανιώνω ούτε το παιδί έχει στερηθεί κάτι. Αντιθέτως, θεωρώ ότι απαλλάχτηκε από το άγχος, τις εξετάσεις, τη σύγκριση, τον ανταγωνισμό, τους βαθμούς, την απόρριψη, την κριτική, την επιβολή και τη συμμόρφωση», επισημαίνει.

Της ζητώ να μου περιγράψει μία τυπική μέρα στην καθημερινότητα της κόρης της. «Δεν υπάρχουν τυπικές μέρες», απαντά χαμογελώντας. «Η κάθε μέρα μας είναι εντελώς διαφορετική από την προηγούμενη. Βασικά, ακολουθώ τα ενδιαφέροντά της, γιατί τότε μαθαίνει πολύ γρήγορα, ρωτάει, ψάχνει και αφοσιώνεται. Φυσικά, φροντίζω να έχει ερεθίσματα, και να εμπλουτίζω τον κόσμο της διαρκώς, στα πλαίσια των δυνατοτήτων μου», συμπληρώνει.

Πιστεύεις ότι η παιδεία στην Ελλάδα έχει αρκετά προβλήματα; Δείτε εδώ γιατί οι μαθητές και οι φοιτητές είναι εξοργισμένοι με το εκπαιδευτικό σύστημα

«Κι όταν κάτι είναι πέραν των δυνατοτήτων σου, τι γίνεται;», ρωτώ.

«Θεωρώ ότι πρέπει να παραιτηθούμε από την πεποίθηση πως τα παιδιά χρειάζονται δάσκαλο για όλα», υποστηρίζει. «Τα παιδιά μαθαίνουν μόνα τους. Έχουν ανάγκη από μέντορες, αποδοχή, ποιοτικό χρόνο, σεβασμό και υπομονή. Πρέπει να είναι ελεύθερα, ιδίως τα πρώτα τους χρόνια, να δοκιμάζουν, να πειραματίζονται, να ψάχνονται και να μαθαίνουν για ποικίλα θέματα που τα ενδιαφέρουν. Και, όταν θελήσουν να μάθουν για κάτι πιο εξειδικευμένο, θα έρθει ο χρόνος που θα ψάξουν μόνα τους τον τρόπο».

Αναρωτιέμαι αν ανησυχεί για το μέλλον δεδομένου του ότι αν η κόρη της μείνει εκτός σχολείου, κλείνοντας τα 18 «επισήμως» θα θεωρείται «αμόρφωτη». Η Χ.Σ. μου εξηγεί ότι αυτές οι σκέψεις δεν την προβληματίζουν, αφού, τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου προτιμούν τους homeschoolers, και πλέον υπάρχουν τόσες πολλές δυνατότητες μέσω e-learning και άλλων, εναλλακτικών τρόπων για να αποκτήσει το παιδί την κατάρτιση που επιθυμεί, σε οποιονδήποτε τομέα. «Τώρα, σε ό,τι αφορά το κατά πόσον το παιδί θεωρείται "αμόρφωτο", νομίζω πως θα έπρεπε να αναρρωτηθούμε πόσο μορφωμένα είναι τελικά τα παιδιά που πηγαίνουν σχολείο», μου αντιπροτείνει.

«Δεν σε φοβίζει η παρανομία;», τη ρωτώ στο τέλος της κουβέντας μας. «Πώς αλλιώς να δηλώσω τη μη συμμόρφωσή μου σε ένα σύστημα που, ενώ ισχυρίζεται ότι "μορφώνει ανθρώπους για να έχουν κριτική σκέψη, να είναι ώριμοι και να γίνουν συνειδητοί πολίτες", ταυτόχρονα αποτρέπει και αποφεύγει το διάλογο; Πώς αλλάζουν οι νόμοι αν όχι με την ατομική, δική μας ευθύνη να δηλώνουμε με πράξεις ό,τι θεωρούμε άδικο, περιοριστικό και ετεροχρονισμένο; Το "ρίσκο" είναι πολύ μικρό, μπροστά σε όλα αυτά που θεωρώ αναγκαία και ουσιαστικά», μου λέει με σιγουριά.

Λίγες μέρες μετά την κουβέντα μας, η Χ.Σ. μου είπε ότι της έγινε καταγγελία, αλλά δεν δέχτηκε να μου δώσει περισσότερες λεπτομέρειες. Ξεκαθάρισε ωστόσο, ότι έχει αποφασίσει να «φτάσει μέχρι το τέλος» και ότι θέλει να αγωνιστεί τόσο για το γονικό της δικαίωμα να επιλέγει πώς θα εκπαιδεύσει το παιδί της, αλλά και για να ενθαρρύνει κι άλλους γονείς να ακολουθήσουν το παράδειγμά της.

«Υπάρχει ένα σιωπηλό, αλλά παρόλαυτά αυθεντικό, κίνημα το οποίο αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια σε όλη την Ελλάδα και το οποίο ετοιμάζεται να εκραγεί», μου είπε. «Είναι πολλοί αυτοί που ακολουθούν την πρακτική της κατ'οίκον εκπαίδευσης. Ήρθε η ώρα να σπάσουμε τη σιωπή μας».

Αναρωτιέμαι πόσο μεγάλο είναι αυτό το «σιωπηλό κίνημα» των homeschoolers στην Ελλάδα. Όπως μου εξήγησε η Ευγενία, μητέρα δύο αγοριών, η οποία επιθυμεί να κρατήσει τα παιδιά της μακριά από το σχολείο, αν και υπάρχουν αρκετοί «που θα ήθελαν να βγουν από το "μαντρί"», εντούτοις δεν το κάνουν, διότι από τη μία φοβούνται το παρανόμο, από την άλλη τον κοινωνικό αποκλεισμό. Στη χώρα μας, αντιμετωπίζουμε με φόβο και καχυποψία όσους «αποκλείνουν» από τη νόρμα, μου λέει. «Φαντάσου ότι ξέρω μία περίπτωση, που οι παππούδες των παιδιών κατήγγειλαν την ίδια τους την κόρη επειδή έκανε κατ'οίκον διδασκαλία, διότι πίστευαν ότι "χαντάκωνε" μ' αυτόν τον τρόπο τα εγγόνια τους. Η γυναίκα αυτή ήρθε αντιμέτωπη με το νόμο».

Αναρωτιέμαι αν ωστόσο οι homeschoolers στην Ελλάδα αλληλοϋποστηρίζονται μεταξύ τους. «Yπάρχουν δίκτυα επικοινωνίας και πληροφόρησης και γνωρίζω για μία, δύο ομάδες στην περιοχή της Αθήνας, οι οποίες συναντιούνται πού και πού. Όμως, θέλει περισσότερη μαχητικότητα, περισσότερη προσήλωση στο στόχο», μου λέει κλείνοντας.

Το Υπουργείο Παιδείας πάντως από τη μεριά του, μου ξεκαθαρίζει ότι η εκπαίδευση στην Ελλάδα είναι υποχρεωτική, ότι αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει και ότι όποιος γονιός «δεν συμμορφώνεται με το νόμο» θα διώκεται ποινικά. «Το δημοκρατικό δικαίωμα του γονέα εξαντλείται στο να μην επιλέξει το δημόσιο, αλλά το ιδιωτικό σχολείο για να μορφώσει το παιδί του. Η κατ'οίκον διδασκαλία επιτρέπεται μόνο κατ' εξαίρεση σε σοβαρές περιπτώσεις υγείας, αφού πρώτα έχει πιστοποιηθεί ότι το παιδί πράγματι δεν μπορεί να πάει στο σχολείο», μου είπε ο εκπρόσωπος τύπου, τονίζοντας ότι: «Δεν υπάρχει προς το παρόν καμμία σκέψη να αλλάξει αυτός ο νόμος. Έτσι αποφάσισε το κοινοβούλιο το 1985».

Επικοινωνώ με τη δικηγόρο Ηλέκτρα Λίδα Κούτρα, η οποία σε συνεργασία με την ΜΚΟ Ελληνική Δράση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα – «Πλειάδες», δουλεύει πυρετωδώς τις τελευταίες ημέρες προκειμένου να στοιχειοθετήσει τη νομική υπεράσπιση της Χ.Σ..

«Η δήλωση των νυν κυβερνητικών υπευθύνων ότι επειδή θεσπίστηκε νόμος για την υποχρεωτική εκπαίδευση 30 χρόνια πρίν "έτσι οφείλουν να έχουν τα πράγματα σήμερα", δεν μπορεί να θεωρηθεί πως ευσταθεί, ούτε ότι είναι ανεκτός σε σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία», μου λέει η Κούτρα.

«Η απόφαση της Χ.Σ., για τη μη ένταξη του παιδιού της στο υποχρεωτικό σχολείο, αλλά και για την επιλογή του homeschooling ήταν άκρως συνειδητή. Βασίστηκε σε συγκροτημένες και τεκμηριωμένες θέσεις, στη φιλοσοφία και στα πιστεύω της. Οι διεθνεις συμβάσεις επιτάσσουν η εκπαίδευση να είναι συμβατή με τις πεποιθήσεις των γονέων. Συνεπώς, κάθε νομοθεσία ή πρακτική που τους παρεμποδίζει δεν μπορεί παρά να χαρακτηρισθει "αντιδημοκρατική"», επισημαίνει. «Αναγνωρίζοντας τον βαθιά δικαιωματικό πυρήνα αυτού του προβληματισμού, υποστηρίζουμε την υπεράσπιση της μητέρας».

Στην Ελλάδα μου εξηγεί, οι γονείς που δεν επιθυμούν την ένταξη των παιδιών τους στο συμβατικό σύστημα εκπαίδευσης, αναγκάζονται να παρανομήσουν, διότι δεν τους παρέχεται -ενώ θα έπρεπε- εναλλακτική λύση, αφού δεν έχει ενεργοποιηθεί η σχετική εξουσιοδοτική διάταξη του Ν. 682/1977. «Σε ευρωπαϊκό επίπεδο όμως, 16 χώρες ήδη επιτρέπουν την εκπαίδευση εκτός σχολείου, ενώ πολλές περισσότερες αγκαλιάζουν διαφορετικά μοντέλα εκπαίδευσης. Σε αυτό το πλαίσιο της ολοένα αυξανόμενης συναίνεσης των κρατών μελών της ΕΕ σε ό,τι αφορά την εναλλακτική εκπαίδευση, θα πρέπει να γίνουν σοβαρές αλλαγές και στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα», μου λέει.

Η Ελληνική Δράση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μεταξύ άλλων, προτείνει στο Υπουργείο Παιδείας, τον διαχωρισμό του Υπουργείου Πολιτισμού και Παιδείας από το Υπουργείο Θρησκευμάτων, την άμεση θεσμοθέτηση του δικαιώματος στη μη τυπική εκπαίδευση και τη θέσπιση εξετάσεων για όσα παιδιά δεν έχουν φοιτήσει σε συμβατικά σχολεία προκειμένου να μπορούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο, εφόσον το επιθυμούν. «Δεν είναι ανεκτό όμως να αναμένει κανείς ότι στο μεταξύ, θεμελιώδη δικαιώματα παιδιών και γονέων θα παραβιάζονται συστημικά», μου λέει κλείνοντας η Κούτρα.

Είναι γεγονός ότι το κράτος είναι σε θέση να έχει απαιτήσεις που υπερβαίνουν κατά πολύ τη βασική αρχή της ευημερίας των πολιτών. Eίναι επίσης γεγονός ότι σε κάθε δημοκρατική κοινωνία, η ελευθερία να επιλέγει ο γονιός τον τύπο της εκπαίδευσης που θέλει για το παιδί του θεωρείται θεμελιώδες, αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα.

Το κράτος ή οι γονείς, όμως οφείλουν να έχουν τον τελευταίο λόγο, σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους τα παιδιά εκπαιδεύονται στη χώρα μας;

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.