Η Ατέλειωτη Ναρκω-«Οδύσσεια» Ενός Πρωτοπόρου Προγράμματος που Ναυάγησε στην Αθήνα

Οι παλιές ναρκω-πιάτσες στο κέντρο της πόλης έχουν «αραιώσει» -μόλις δύο παραμένουν εξόχως «ανθεκτικές» τους τελευταίους μήνες: Το κατάφυτο πάρκο στο Πεδίον του Άρεως και ο γκρίζος πεζόδρομος της Νομικής, δίπλα στην πολύβουη Σόλωνος. Εκεί καθώς σουρουπώνει οι αεικίνητοι μικροντίλερ «σκανάρουν» τους υποψήφιους «πελάτες» και «συναλλάσσονται» ήσυχα στο ημίφως «σερβίροντας» αμφιβόλου ποιότητας σκόνες. Πολλοί «πελάτες» «χτυπούν» επιτόπου σε κοινή θέα –λίγα μέτρα παραπέρα οι περαστικοί συνεχίζουν το δρόμο τους.

Σήμερα υπολογίζεται ότι υπάρχουν στην Ελλάδα περίπου 20.000 ενεργοί χρήστες ηρωίνης, σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ). Από αυτούς, βάσει εκτιμήσεων του ΚΕΘΕΑ, τέσσερις στους 10 είναι άστεγοι και διαμένουν στο δρόμο ή σε εγκαταλελειμμένους χώρους χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και τρεχούμενο νερό. Έξι στους 10 αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας και δεν εργάζονται ούτε καν περιστασιακά. Μόλις ένας στους 10 γνωρίζει ότι είναι οροθετικός, την ώρα που το 70% αγνοεί ότι φέρει τον ιό της ηπατίτιδα c. Τέσσερις στους 10 έχουν κάνει κοινή χρήση σύριγγας αδιαφορώντας ή αγνοώντας τους κινδύνους, ενώ ένα 40% ενεργών τοξικοεξαρτημένων ατόμων δεν έχει ασφάλιση –η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας για τους ίδιους είναι από περιορισμένη έως ανύπαρκτη.

Φωτογραφία: Αλεξία Τσαγκάρη

Περνώ μια βόλτα από τον πεζόδρομο της Νομικής -είναι αργά, βράδυ Δευτέρας. Η κίνηση «φτωχή»- δυο νεαροί Αφρικανοί έχουν «τρυπώσει» στη Μασσαλίας και συζητούν χαμηλόφωνα. Αυτό που θέλω είναι να ρωτήσω τους ενεργούς χρήστες, αν είχαν ακούσει στο παρελθόν για τον εποπτευόμενο σταθμό «Οδυσσέας». Οι προσπάθειές μου όμως πέφτουν στο «κενό» -οι περισσότεροι δεν έχουν ιδέα για τι πράγμα μιλάω.

Ο «Οδυσσέας» ήταν μέρος του προγράμματος «Αγωγής και προαγωγής της υγείας των χρηστών εξαρτησιόγονων ουσιών» του ΟΚΑΝΑ. Υπήρξε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτοπόρες δράσεις από τον Οκτώβριο του 2013 έως και τον Αύγουστο του 2014, όταν η λειτουργία του διεκόπη απρόσμενα ύστερα από παρέμβαση του εισαγγελέα. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια ιατρική μονάδα στο κέντρο της Αθήνας, εξοπλισμένη με προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων, κοινωνική υπηρεσία και ψυχολογική υποστήριξη. Εκεί παρέχονταν στους χρήστες, σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, καθαρές σύριγγες, τάσι, κιτρικό οξύ, κερί και μαντηλάκια απολύμανσης, ώστε να «χτυπήσουν» τη δόση τους μακριά από το δρόμο και υπό την παρουσία ενός εξειδικευμένου εποπτεύοντα. Το μόνο που απαιτούταν ήταν να διαθέτει ο χρήστης τη μικροποσότητα. Η δράση δεν ήταν ελληνικής εμπνεύσεως - την είχαν εφαρμόσει πρώτοι οι Ελβετοί, στα τέλη της δεκαετίας του '80, πετυχαίνοντας αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Με τον καιρό ολοένα και περισσότερα shooting rooms ξεφύτρωσαν στη Γηραιά ήπειρο - σήμερα λειτουργούν περίπου 90 εποπτευόμενοι σταθμοί σε πολλές χώρες της Ευρώπης αλλά και στην Αμερική. Στην Ελλάδα, βέβαια, παρότι η δράση χαιρετίστηκε ως εξόχως καινοτόμα, εν τέλει «προσέκρουσε» άτσαλα πάνω στην εγχώρια πραγματικότητα.

Φωτογραφία: Αλεξία Τσαγκάρη

Ο Σάκης Παπακωνσταντίνου είναι ψυχίατρος και ο κατάλληλος άνθρωπος για να εξιστορήσει τις περιπέτειες του πολυ-αμήχανου «Οδυσσέα» εν έτει 2014. Από τέως επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος κατέληξε αίφνης «κατηγορούμενος» σε μια ιστορία που υπερβαίνει τη λογική. «Το πρόγραμμα ξεκίνησε να λειτουργεί τον Ιανουάριο του 2013 με μια σειρά πολλαπλών υπηρεσιών -από συμβουλευτική έως παραπομπές σε άλλες δομές υγείας. Δέκα μήνες αργότερα εγκαινιάστηκε ο εποπτευόμενος σταθμός ασφαλέστερης χρήσης ναρκωτικών, ο οποίος ήταν μια πρωτόγνωρη δράση στην Ελλάδα της κρίσης. Η καθυστέρηση προέκυψε διότι έπρεπε να βρεθεί πρώτα ο χώρος, να εκπαιδευτεί το προσωπικό και να γίνουν οι απαραίτητες επαφές με την αστυνομία, ώστε να λειτουργήσουν όλα ομαλά. Στείλαμε μάλιστα μια διευκρινιστική επιστολή στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης προς αποφυγή παρεξηγήσεων -μας ζήτησαν μονάχα κάποιες περαιτέρω εξηγήσεις σχετικά με τις υπηρεσίες στο σταθμό. Στην επόμενη επιστολή μας καταγράψαμε αναλυτικά τα πάντα, όμως, δεν λάβαμε ποτέ πίσω κάποια απάντηση. Πιστέψαμε ότι όλα είναι εντάξει δεδομένου ότι μιλάμε για μια πράξη ενταγμένη στο ΕΣΠΑ η οποία εγκρίθηκε τόσο από το Υπουργείο Υγείας όσο και από όλους τους αρμόδιους φορείς. Δέκα μήνες μετά τη λειτουργία του εποπτευόμενου σταθμού και χωρίς να έχει γίνει κάποια καταγγελία, μας παραδίδουν, στα τέλη Ιουλίου του 2014, μια εισαγγελική παραγγελία, η οποία ζητά να διερευνηθεί η χρήση ναρκωτικών στο χώρο! Το καλύτερο; Αντί η εισαγγελική παρέμβαση να σταλεί προς τη διοίκηση του οργανισμού, εστάλη προς τους εργαζομένους! Απολογηθήκαμε γραπτώς στη ΓΑΔΑ σα να είμαστε κατηγορούμενοι. Την ίδια ώρα οι διοικούντες δεν έκαναν απολύτως τίποτα για να προστατεύσουν τους επιστήμονες τους προγράμματος. Αναγκαστήκαμε να πληρώσουμε ακόμα και δικούς μας δικηγόρους, διότι η νομική υπηρεσία του οργανισμού μας πρότεινε ουσιαστικά, μέσω των απολογιών που συνέταξε, να πάρουμε πάνω μας την ευθύνη! Από τη μια στιγμή στην άλλη βρεθήκαμε στο "εδώλιο". Αδιανόητα πράγματα. Και όλα αυτά για ένα πρόγραμμα που πέρασε από ΕΣΠΑ, Υπουργεία (Υγείας και Δημόσιας Τάξης), ένα κάρο φορείς –όμως ουδείς αναρωτήθηκε για το νομικό πλαίσιο. Ήθελαν, δηλαδή, να έχουν την ευθύνη οι εργαζόμενοι;».

Πριν από ένα μήνα, στις 22 Δεκεμβρίου 2014, η ολομέλεια της Ελληνικής βουλής υπερψήφισε με σχετική τροπολογία τη λειτουργία των Εποπτευόμενων Σταθμών χρήσης ναρκωτικών ουσιών, προσθέτοντας μια ρύθμιση στο τέλος του άρθρου 22 του Νόμου περί εξαρτησιογόνων ουσιών (ν. 4139/2013). Χάρη σε αυτή τη ρύθμιση φαίνεται πως σταματά η «δίωξη» κατά των εργαζομένων, ενώ πιθανώς να ανοίγει ο δρόμος για την επαναλειτουργία του σταθμού. Ο Σάκης δεν έχει την ίδια γνώμη. «Δε πιστεύω ότι θα ξεμπερδέψουμε εύκολα με αυτή την ιστορία. Ακόμα και ο τρόπος που είναι γραμμένη η ρύθμιση χρήζει ποικίλων ερμηνειών. Κάποιοι νομικοί ισχυρίζονται ότι απλώς νομιμοποιεί την προ μηνών λειτουργία, ώστε να μην βρουν το μπελά τους πρωτίστως οι διοικήσεις και κατ' επέκταση οι εργαζόμενοι που δε φταίνε σε τίποτα. Άλλοι νομικοί πάλι υποστηρίζουν ότι η ρύθμιση αποτελεί σημαντική εξέλιξη. Τι να πω, θα φανεί στο μέλλον… Για μας το σημαντικότερο είναι να σταματήσει αυτή η περιπέτεια με τις αρχές και να συνεχιστεί το πρόγραμμα. Στους μήνες που λειτούργησε ο σταθμός πετύχαμε σημαντικά πράγματα. Προσεγγίσαμε ανθρώπους που δεν είχαν καμία πρόσβαση στις δομές υγείας, διασυνδέσαμε παιδιά με ψυχικά νοσήματα σε άλλες υπηρεσίες, σώσαμε 103 χρήστες από υπερβολική δόση, προσφέραμε μια πύλη εισόδου στις δομές υγείας σε χρήστες που ζούσαν πλήρως περιθωριοποιημένοι».

Φωτογραφία: Αλεξία Τσαγκάρη

Την εποχή της λειτουργίας του «Οδυσσέα» πραγματοποιήθηκαν συνολικά 2.501 επισκέψεις από 330 διαφορετικούς χρήστες, ενώ προσεγγίστηκαν 3.500 χρήστες από street workers. Πέρα από τις 103 περιπτώσεις overdose, διενεργήθηκαν και 100 παραπομπές σε διάφορες θεραπευτικές υπηρεσίες. Στον «Οδυσσέα» εργάστηκαν 14 άνθρωποι - ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος έφτασε τα 810.000 ευρώ. «Πήραμε τα εύσημα από το Υπουργείο Υγείας για την οικονομική μας διαχείριση έπειτα από εξονυχιστικούς ελέγχους. Μετά βέβαια την εισαγγελική παρέμβαση άκουγαν Οδυσσέας και έτρεχαν», μου λέει ο Σάκης. Τον ρωτώ ποια θεωρεί ότι θα ήταν τα οφέλη για την κοινωνία αν ο «Οδυσσέας» δεν «ναυαγούσε» σε εγχώριους σκοπέλους. «Βασικά οι εποπτευόμενοι σταθμοί όπου κι αν εφαρμόστηκαν στην Ευρώπη έφεραν σημαντικά αποτελέσματα. Καταρχήν, τη μείωση της εξάπλωσης των λοιμωδών νοσημάτων στην κοινότητα και δεν το λέω τυχαία πρώτο. Το 2011 είχαμε έκρηξη των νέων HIV λοιμώξεων σε τοξικοεξαρτημένους χρήστες στην Ελλάδα. Από τα 12 κρούσματα του 2010, φτάσαμε τα 241 το 2011 και τα 522 (!) το 2012 –προτού επιστρέψουμε στα 262 το 2013. Μιλάμε για τρομακτική αύξηση. Με την παροχή καθαρών συριγγών στο σταθμό καταφέραμε να βοηθήσουμε και εμείς από την πλευρά μας ώστε να καταγραφούν μόλις 87 νέες λοιμώξεις το 2014. Τώρα όσον αφορά τα υπόλοιπα οφέλη έχει παρατηρηθεί ότι οι εποπτευόμενοι σταθμοί ασφαλέστερης χρήσης βοηθούν στη μείωση των θανάτων αφού εποπτεύονται οι χρήστες για πιθανά overdose, αυξάνουν την ένταξη των χρηστών σε προγράμματα θεραπείας, προστατεύουν τα μικρά παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας από το να βλέπουν να γίνεται δημόσια χρήση, ευαισθητοποιούν τους ενεργούς χρήστες σε θέματα ψυχοκοινωνικής μέριμνας και τέλος μείωνουν την όχληση των ανθρώπων από τη χρήση σε δημόσιους χώρους».

Φωτογραφία: Αλεξία Τσαγκάρη

Η Χρυσούλα Μπάνου είναι υπεύθυνη του Τμήματος Προγραμμάτων και Χρηματοδότησης του ΟΚΑΝΑ. Η ίδια συνέταξε την πρόταση για το πρόγραμμα, μέρος του οποίου ήταν και η δράση του σταθμού «Οδυσσέας». Όπως μου εξηγεί «… δεν περίμενε ποτέ ότι θα υπάρξει αυτή η εξέλιξη». Τη ρωτώ αν ο οργανισμός σκοπεύει να συνεχίσει το πρόγραμμα, εφόσον «αποσαφηνιστεί» η νομοθετική ρύθμιση. «Κανονικά το πρόγραμμα ολοκληρώνεται τον Απρίλιο του 2015 και όταν εννοώ ολοκληρώνεται, αναφέρομαι στο φυσικό και οικονομικό αντικείμενο. Εργαζόμενοι πλέον δεν υπάρχουν, πρέπει απλώς να κλείσουν όσες εκκρεμότητες, δράσεις προβολής και δημοσιότητας υπάρχουν. Από εκεί και πέρα βέβαια για να εξασφαλίσουμε τη χρηματοδότηση, μέσω ΕΣΠΑ, δεσμεύτηκε ο οργανισμός για τη βιωσιμότητα του προγράμματος. Τι σημαίνει αυτό; Ότι θα πρέπει κάποιες υπηρεσίες του προγράμματος να υφίστανται και στο μέλλον. Υπενθυμίζω ότι η ύπαρξη του εποπτευόμενου σταθμού ασφαλέστερης χρήσης ήταν μία δράση, την οποία εμείς αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε μελετώντας τη διεθνή βιβλιογραφία. Είδαμε ότι ο σταθμός φέρνει καλά αποτελέσματα, οι χρήστες τον επισκέπτονται και γι' αυτό τον εντάξαμε στην πρόταση για την αγωγή και προαγωγή της υγείας των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσίων. Ουσιαστικά ήταν ένας άμεσος τρόπος για να πλησιάσουμε περιθωριοποιημένους ανθρώπους που δύσκολα θα έρχονταν σε μια δομή να βοηθηθούν. Βέβαια τώρα με τη νομοθετική ρύθμιση η οποία δεν διευκρινίζει επακριβώς τα πράγματα, δεν ξέρουμε τι μέλλει γενέσθαι. Το πρόβλημα είναι ότι η τροπολογία αφορά συνολικά το πρόγραμμα, όχι μόνο το σταθμό, και πιθανώς να έχουμε πρόβλημα και με τις υπόλοιπες υπηρεσίες όπως η συμβουλευτική, η προμήθεια υλικού στους χρήστες, οι παραπομπές. Eίναι απίστευτο αυτό που συμβαίνει».

Φωτογραφία: Αλεξία Τσαγκάρη

Διεθνώς οι εποπτευόμενοι χώροι ασφελέστερης χρήσης αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο στη μάχη κατά των ναρκωτικών. Αντίστοιχες συντονισμένες δράσεις και πρότυποι σταθμοί στην Ολλανδία και άλλες μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις είχαν ευεργετικά αποτελέσματα σε βάθος χρόνου. Όχι όμως και στην Ελλάδα. Εδώ οι κοντόφθαλμοι κύκλωπες της δημόσιας διοίκησης και οι Λαιστρυγόνες της μικροπολιτικής δεν επέτρεψαν στον «Οδυσσέα» να συνεχίσει το ταξίδι του. Όσο για τα πραγματικά «θύματα»της ιστορίας; Οι τοξικοεξαρτημένοι χρήστες που συνεχίζουν να «βαράνε» στα δρομάκια και τα πάρκα μιας πόλης που καμώνεται την ευρωπαία μόνο στις μακέτες αλλά και μια χούφτα εργαζόμενοι που από τη στιγμή στην άλλη βρέθηκαν όχι μόνο απολυμένοι αλλά και απολογούμενοι.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.