Πώς ο Τουρισμός στις Παραγκουπόλεις Μπορεί να Είναι Καλό Πράγμα

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE UK Οι μεγάλες πόλεις στις χώρες του Νότου συγκρατούνται με παραγκουπόλεις. Περισσότερο από το μισό πληθυσμό της Βομβάης ζει σ' αυτές. Το Γιοχάνεσμπουργκ και το Ρίο ντε Τζανέιρο έχουν τεράστιους δήμους και φαβέλες, ανάλογες με το μέγεθός τους. Αυτές οι «άτυπες γειτονιές», όπως είναι γνωστές, είναι πολύπλοκες και ποικίλες –με τις δικές τους ανισότητες, μεταναστευτικά πρότυπα και πολιτικές ανησυχίες– αλλά όλες έχουν παρόμοια σχέση με τον έξω κόσμο. Είναι μια χρήσιμη δεξαμενή φθηνού εργατικού δυναμικού, την οποία απομυζούν οι εύπορες μεσαίες τάξεις και οι καπιταλιστές της πόλης, αλλά θεωρούνται επίσης και πηγή ντροπής: το στερεότυπο γι' αυτές είναι πως είναι επικίνδυνες, γεμάτες εγκληματίες και κυριολεκτικά τις κρατούν εκτός χάρτη.

Αλλά τα τελευταία χρόνια, οι παραγκουπόλεις σε όλο τον πλανήτη έχουν τραβήξει την προσοχή ενός διαφορετικού είδους ατόμου από τον επαγγελματία της μεσαίας τάξης που χρειάζεται μια φτηνή υπηρέτρια: του τουρίστα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις τουριστικών πρακτόρων και ερευνητών: «Πάνω από ένα εκατομμύριο τουρίστες επισκέφτηκαν ένα δήμο, μια φαβέλα ή μια παραγκούπολη το 2014». Οι τουρίστες που θέλουν να έχουν την εμπειρία της «αυθεντικής» πόλης που επισκέπτονται, μακριά από τα θεσμοθετημένα από το κράτος αξιοθέατα, έχουν όλο και περισσότερες ευκαιρίες να το κάνουν. Υπάρχουν εταιρείες τουρισμού από το Ρίο ως τη Βομβάη που προσφέρουν περιπατητικές περιηγήσεις στις πιο εξαθλιωμένες συνοικίες χρησιμοποιώντας ντόπιους οδηγούς και συχνά επαίρονται για το πώς διοχετεύονται με αυτό τον τρόπο χρήματα στην κοινότητα. Ακόμα και ο δούκας και η δούκισσα του Cambridge επισκέφτηκαν μια παραγκούπολη στη Βομβάη στη διάρκεια επίσημου ταξιδιού φέτος: οι γαλαζοαίματοι κοιτούσαν με ανοιχτό το στόμα την εξαθλίωση, σε δρόμους οι οποίοι είχαν αδειάσει ώρες πριν από ένοπλους φρουρούς.

Προφανώς, υπάρχει κάτι ανάρμοστο με την επίσκεψη στις παραγκουπόλεις. Άρχισε στη Βρετανία της βικτωριανής εποχής όταν πλούσιοι Λονδρέζοι επισκέπτονταν φτωχότερα μέρη της πόλης, έκαναν φιλανθρωπικό έργο και βίωναν έμμεσες συγκινήσεις. Εξαφανίστηκε με την άφιξη του κράτους πρόνοιας και της κοινωνικής στέγασης, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά καθώς η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση κατέκτησε τον κόσμο τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 –δημιουργώντας τεράστια ζήτηση για εργατικά χέρια στις πόλεις των «αναπτυσσόμενων» χωρών και διαβρώνοντας την κρατική παροχή στέγασης– οι παραγκουπόλεις έγιναν και πάλι απαραίτητη μορφή αστικής διαβίωσης. Στο πλαίσιο της παγκόσμιας ανισότητας και των φθηνότερων διακοπών, η επίσκεψη στις παραγκουπόλεις έγινε και πάλι δημοφιλής δραστηριότητα.

Ο τουρισμός στις παραγκουπόλεις αποπνέει μια άσχημη αίσθηση. Αλλά όταν πιεστείς να εξηγήσεις την πηγή αυτής της αίσθησης, είναι δύσκολο να το κάνεις: κάτι στο πλαίσιο «είναι ηδονοβλεπτικό» ή «εμπορευματοποιεί τη φτώχεια» είναι συνηθισμένες απαντήσεις. Ενώ υπάρχει αλήθεια στα παραπάνω, είναι ένας περιοριστικός τρόπος να σκεφτείς ένα τόσο παράξενο και αποκαλυπτικό φαινόμενο. Το να κοιτάξει πέρα από αυτά τα όρια είναι το κίνητρο του νέου βιβλίου του Fabian Frenzel, Slumming It (Zed Books), που ρίχνει μια πιο προσεκτική ματιά στην επιστροφή του τουρισμού στις παραγκουπόλεις των χωρών του Νότου και φτάνει σε απροσδόκητα συμπεράσματα.

Μιλώντας μέσω Skype, από το Βερολίνο όπου εργάζεται ως ακαδημαϊκός συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Potsdam, ο Frenzel μου είπε ότι πρέπει να σκεφτούμε για τον τουρισμό και τις παραγκουπόλεις με διαφορετικό τρόπο. Κατ' αρχάς, θα πρέπει να αμφισβητηθεί η αντίθεση που υπάρχει μεταξύ του «τουρίστα» και του «ντόπιου». Όπως κάθε πτυχή της σύγχρονης ζωής, ο τουρισμός υπάρχει σε ένα δίκτυο εμπορευματοποίησης και εκμετάλλευσης. Δεν κάνουμε καμία χάρη στον εαυτό μας περιορίζοντας την άποψή μας για τον τουρισμό στο ότι είναι μόνο μια καπιταλιστική βιομηχανία που μειώνει κάθε ανθρώπινη αλληλεπίδραση στο επίπεδο της ποσότητας. «Στο πλαίσιο του τουρισμού υπάρχει η δυνατότητα για συναντήσεις άλλους ανθρώπους που φεύγουν από τη λογική της εμπορευματοποίησης», μου λέει ο Frenzel. Ο τουρισμός στις παραγκουπόλεις, υποστηρίζει, μπορεί να είναι ένα πεδίο στο οποίο οι ερωτήσεις για τη φτώχεια και την αλληλεγγύη γίνονται ξεκάθαρες.

Παρόλο που ο σύγχρονος τουρίστας θεωρείται ένας καταστροφικός, πολιτισμικά αναίσθητος ηλίθιος με πάρα πολλά λεφτά, ο Frenzel μου υπενθυμίζει ότι η ίδια η ύπαρξη του τουρισμού και των διακοπών –η δυνατότητα των εργαζομένων να έχουν ελεύθερο χρόνο και να έχουν ζωή εκτός της δουλειάς τους– είναι το αποτέλεσμα ριζοσπαστικού αγώνα. «Δεν νομίζω ότι σκεφτόμαστε αρκετά αυτή την εποχή τους τεράστιους αγώνες που δόθηκαν για την ύπαρξη ελεύθερου χρόνου στην ιστορία του εργατικού κινήματος. Μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα εισήχθησαν [σ.σ. στη νομοθεσία] οι αργίες, η νόμιμη άδεια και τελικά άνοιξε το θέμα του τουρισμού». Όμως ο τουρισμός εκτός από ελευθερία από την εργασία, πολύ περισσότερο είναι και ελευθερία να είμαστε με άλλους ανθρώπους, που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα συναντούσαμε – είναι μια «κοινωνική πρακτική που μπορεί να είναι βαθιά επαναστατική».

Ένας από τους λόγους που οι τουρίστες επισκέπτονται τις παραγκουπόλεις είναι ότι ενδιαφέρονται για την ανισότητα. Ο Frenzel θέλει να απομονώσει αυτήν τη στιγμή του ενδιαφέροντος και να κατανοήσει την πολιτική δυναμική της – η ανησυχία για την ανισότητα είναι αυτό που χάνεται με την ενστικτώδη καταδίκη του τουρισμού των παραγκουπόλεων.

Ο βασικός ισχυρισμός του είναι ότι ο τουρισμός των παραγκουπόλεων μπορεί να είναι ευεργετικός όταν χαλάει τις εικασίες των ντόπιων για τις παραγκουπόλεις και αναγκάζει τους δημοτικούς υπαλλήλους να αναγνωρίσουν την ύπαρξή τους. «Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι παραγκουπόλεις μπαίνουν κυριολεκτικά στον χάρτη όταν στο παρελθόν τις αγνοούσαν», λέει ο Frenzel. «Ξαφνικά, στο TripAdvisor υπάρχουν εκατοντάδες αναρτήσεις που λένε "εδώ είχα την καλύτερη στιγμή του ταξιδιού μου… Συνάντησα αυτούς τους ανθρώπους… Είχα μια ωραία συνάντηση με την οικογένεια του ξεναγού". Αυτό συμβάλλει στη δημιουργία της δομικής διαδικασίας αυτού που εγώ ονομάζω "αναδεικνυοποίηση" [κάνω κάτι πολύτιμο ή επιθυμητό]. Το Hillsborough στο Γιοχάνεσμπουργκ είναι μια "απαγορευμένη" περιοχή εάν ρωτήσεις οποιονδήποτε στο Γιοχάνεσμπουργκ –εκτός φυσικά από τους ανθρώπους που ζουν εκεί–, αλλά στο TripAdvisor είναι ένας τόπος επίσκεψης με υψηλή βαθμολογία».

Σε ορισμένες περιπτώσεις, αξιωματούχοι της πόλης έχουν αντιδράσει αρνητικά στην αυξημένη αναγνώριση της αξίας των παραγκουπόλεων – απόδειξη για τον Frenzel ότι κάτι καλό γίνεται. «Ανατρέχοντας στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι φαβέλες στο Ρίο ντε Τζανέιρο δεν αναφέρονταν σε κανέναν από τους χάρτες που θα έπαιρνες από τα γραφεία τουρισμού», λέει ο Frenzel. «Αλλά μέχρι το 2013 διατυπώνονταν επισήμως παράπονα από τους αξιωματούχους της πόλης ότι ειδικά το Google Maps έκανε το Ρίο να φαίνεται ότι ολόκληρη η πόλη ήταν φτιαγμένη από φαβέλες – και ήταν! Ήταν αναζωογονητικό να βλέπεις αυτή την ανατροπή».

Αλλά τι γίνεται με τους ίδιους τους κατοίκους των παραγκουπόλεων; Είναι καλό να συγχαίρουμε τους τουρίστες των παραγκουπόλεων γι' αυτό που κάνουν, αλλά είναι οι ένοικοι αυτών των περιοχών απλώς παθητικοί δέκτες της δυτικής καλοσύνης; Το βιβλίο του Frenzel δείχνει το αντίθετο. Δίνει παραδείγματα κατοίκων των παραγκουπόλεων που εκμεταλλεύονται τους τουρίστες προς όφελός τους, «χρησιμοποιώντας τους για να αποφύγουν τις εξώσεις και κινητοποιώντας τους για να στηρίξουν το επιχείρημα».

Οι κάτοικοι των παραγκουπόλεων στο Ρίο έχουν συζητήσει ακόμα και να χρησιμοποιήσουν τους τουρίστες ως «μαξιλαράκι ασφαλείας» έναντι της κρατικής βίας. Σε ορισμένες φαβέλες, η αστυνομία του Ρίο ασκεί την «ειρήνευση» – «περιπολούν στις γειτονιές με το δάκτυλο στη σκανδάλη, όπου οι άνθρωποι απλώς κάνουν τις συνηθισμένες δουλειές τους… Οπότε σε μια γειτονιά, στην Complexo De Maré, υπήρχε αυτή η ιδέα, ότι δηλαδή η παρουσία τουριστών θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μαξιλαράκι ασφαλείας, ακόμα και μόνο παρέχοντας περισσότερους μάρτυρες ή μετριάζοντας τη συμπεριφορά της αστυνομίας».

Όπως επισημαίνει ο Frenzel στην αρχή του βιβλίου του, επικαλούμενος τον πολιτικό φιλόσοφο Jacques Rancière, η πολιτική ουσιαστικά έχει να κάνει με την αισθητική – οι άνθρωποι γίνονται ανθρώπινοι μόνο όταν είναι ορατοί. Με αυτή την έννοια, ο τουρισμός στις παραγκουπόλεις που ρίχνει φως στις σκοτεινές εσοχές του αστικού χώρου είναι παραγωγικός. Ωστόσο, και αυτό είναι το βασικό πρόβλημα που προσδιορίζει ο Frenzel, «αυτή η ορατότητα μπορεί επίσης να είναι αμφίσημη».

Όταν μια παραγκούπολη γίνει ορατή, γίνεται και πρώτος στόχος της πρωτεύουσας να την πάρει. Αυτή είναι μια τάση που ο Frenzel έχει παρατηρήσει σε όλες τις χώρες του Νότου. «Ένας συνάδελφος έλεγε για μια περίπτωση στο Δελχί όπου φιλανθρωπικό ίδρυμα έφερνε τουρίστες σε μια "άτυπη γειτονιά". Στο τέλος, πλούσιοι γείτονες πήγαν δικαστικά και κατάφεραν την έξωση της γειτονιάς· και όπως λέει, αυτό συνέβη εν μέρει λόγω της προσοχής που προσέλκυσε η γειτονιά. Δεν υπήρχαν δομές για να διασφαλίσουν την αλληλεγγύη μεταξύ των τουριστών και των κατοίκων. Οπότε η ορατότητα αυξήθηκε, αλλά το ίδιο συνέβη και με την ευαλωτότητα». Μερικές φορές, οι τουρίστες των παραγκουπόλεων γίνονται οι ανυποψίαστες δυνάμεις κρούσης για την ανάπλαση των περιοχών.

Η απάντηση του Frenzel σε αυτό δεν είναι να πούμε ότι θα έπρεπε να αποφύγουμε τις επαφές μεταξύ ατόμων διαφορετικών τάξεων –τουρίστες των παραγκουπόλεων και κάτοικοι των παραγκουπόλεων– αλλά να κοιτάξουμε «το καθεστώς ιδιοκτησίας» των πόλεων, δηλαδή ποιος κατέχει τι.

Το καθεστώς ιδιοκτησίας των παραγκουπόλεων συχνά λειτουργεί ως εμπόδιο στην αστική ανάπλαση. «Στις άτυπες γειτονιές, οι τίτλοι της γης είναι συχνά ανεπίσημοι επίσης», εξηγεί ο Frenzel. «Διαπραγματεύονται με διαφορετικούς τρόπους, γεγονός που κάνει δυσκολότερο για μια εταιρεία επενδύσεων ακινήτων στο Λονδίνο ή στη Νέα Υόρκη να αγοράσει 1.500 σπίτια σε μια φαβέλα πιέζοντας ένα κουμπί».

Ο τουρισμός των παραγκουπόλεων μπορεί να δημιουργήσει τον χώρο για να παραδοθεί η γη σε ιδιωτικές εταιρείες real estate ή μπορεί να λειτουργήσει ως μέρος της αντίστασης. Ο Frenzel λέει πως έχει ακούσει ενθαρρυντικές συζητήσεις στο Ρίο, στο πλαίσιο μιας ΜΚΟ που καθοδηγούσε ξένους ακτιβιστές στις φαβέλες για να πυροδοτήσει συζητήσεις, για «συλλογικές μορφές κατοχής γης ως εναλλακτική λύση στις εξατομικευμένες μορφές ιδιοκτησίας». Σε αυτή την περίπτωση, οι θετικές επαφές μεταξύ ανθρώπων που έχουν δημιουργήσει το πιθανό πρόβλημα της ανάπλασης των αστικών περιοχών χρησιμοποιούνται για να το καταπολεμήσουν.

Παρόλο που έχεις την αίσθηση ότι ο Frenzel έχει ξεχειλώσει τον ορισμό του τουρισμού –συμπεριλαμβάνει τη δημοσιογραφία, τα ταξίδια λόγω ακτιβισμού και την ακαδημαϊκή έρευνα πεδίου–, το Slumming It είναι ένα καλά τεκμηριωμένο επιχείρημα για την οικοδόμηση πολιτικών πρότζεκτ με βάση όσα έχουμε κοινά, αντί της ακινητοποίησης λόγω πολιτισμικών διαφορών. Οι παραγκουπόλεις δεν περιορίζονται πλέον σε λίγες πόλεις στις χώρες του Νότου, αλλά και σε κράτη μέλη της ευρωπαϊκής συνθήκης Σένγκεν, που ενισχύονται από συρματοπλέγματα και ένοπλους φρουρούς.

Ρώτησα τον Frenzel εάν το πρόσφατο ταξίδι αλληλεγγύης στην επονομαζόμενη ζούγκλα στο Calais, που ανακόπηκε στα σύνορα από τις γαλλικές αρχές, αποτελεί προοδευτικό παράδειγμα τουρισμού στις παραγκουπόλεις. Συμφωνεί. «Περιλαμβάνει τις καλύτερες πτυχές τουρισμού στις παραγκουπόλεις στον αναπτυσσόμενο κόσμο», λέει. «Έχει να κάνει με την προσπάθεια σχηματισμού συμμαχιών, με την περιορισμένη ορατότητα, με την προσαρμογή των προοπτικών ανάμεσα σε εμάς και σε εκείνους και την έλευση σε έναν πιο δίκαιο κόσμο… Υπάρχουν πολλά κακά με τον τουρισμό στις παραγκουπόλεις, αλλά σίγουρα είναι ένα βήμα πέρα από το να κλείνεις τα μάτια σου».

Το Slumming It του Fabian Frenzel είναι διαθέσιμο τώρα από τις εκδόσεις Zed Books.

Περισσότερα από το VICE

Η Ιστορία Πίσω από τη Φωτογραφία που Έκανε τον Γύρο του Κόσμου Πώς ο Κόσμος στο Tinder Χρησιμοποιεί το Pokémon Go για να Κάνει Κατάσταση Η Ανακεφαλαίωση του Game of Thrones από τον Samuel Jackson Είναι Καλύτερη από τη Σειρά