Οι Θεοί των Τσιγγάνων

Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Μια τσιγγάνικη παρέλαση στην οδό Πολυτεχνείου, κοντά στα δικαστήρια της Θεσσαλονίκης. Προπορεύεται ένα αγροτικό φορτηγάκι, που έχει στην καρότσα στολισμένη, σαν Επιτάφιο, μια χριστιανική εικόνα και δίπλα της όρθιο έναν 25χρονο άντρα ντυμένο με στρατιωτικό τζάκετ. Κι έπειτα, περίπου 50 άτομα που περπατούν και ραίνουν τους περαστικούς με λουλούδια και φωνάζουν «θαύμα»! Μία τσιγγάνικη πομπή χωρίς αφετηρία και προορισμό, ξαφνικά ένα πρωινό στο κέντρο της μεγάλης πόλης. «Ο Άγιος έκανε το θαύμα του, ο νεαρός είχε πέσει σε κώμα και σηκώθηκε», μου λένε. «Και γιατί είναι ντυμένος στρατιωτικός», ρωτώ. «Προς τιμήν του Αγίου, που ήταν αξιωματικός του Στρατού».

Ακολουθούμε την απροσδόκητη παρέλαση του βαλκανικού παραμυθιού ως τον καταυλισμό των Ρομά στην Αγία Σοφία στα Διαβατά.

Είναι περίκλειστος με τσιμεντένιο τοίχο, τα περισσότερα λυόμενα που κατασκευάστηκαν για να στεγάσουν τους Ρομά έχουν λεηλατηθεί, βουτάμε ανάμεσα σε σκουπίδια λιωμένα από τη βροχή. Δεκάδες παιδιά τρέχουν να μας οδηγήσουν στο σπίτι της «Ταξιαρχούλας», της γυναίκας που έχει την ευλογία του αρχάγγελου Μιχαήλ να κάνει θαύματα, όπως λένε.

Οι Ρομά έχουν τη δική τους ιδιότυπη σχέση με την έννοια της θρησκείας. Υιοθετούν βέβαια την κυρίαρχη θρησκεία της χώρας στην οποία ζουν και μάλιστα πιστεύουν βαθιά. Οι Έλληνες Ρομά τιμούν με κατάνυξη την Παναγία, τον Ταξιάρχη και τον Άγιο Γεώργιο (στη τσιγγάνικη γλώσσα, το Εντερλέζι, που σηματοδοτεί και τη γιορτή της άνοιξης. Στη Θράκη είναι οι περισσότεροι μουσουλμάνοι. Την ίδια στιγμή, οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις έχουν ενσωματώσει δάνεια από την ινδική καταγωγή τους. Κάποιοι υιοθετούν παράλληλα ως σήμερα παγανιστικές θεωρίες και παραδόσεις της μυστικιστικής Ανατολής. Αποδίδουν τιμές σε πάνινες κούκλες, διασώζουν προφορικές ιστορίες για νεράιδες και φαντάσματα (τζατζίες). Και σε πολλούς οικισμούς υπάρχουν επίσης Παλαιοημερολογίτες, αλλά και μικρές κοινότητες Ευαγγελικών και Μαρτύρων του Ιεχωβά.

Απλοί Ρομά άνοιξαν τα σπίτια τους και μας μίλησαν χωρίς ταμπού για τη θρησκευτική τους πίστη. «Κάποιες φορές, ακόμη και στη θρησκεία που είναι για τους αδύναμους το τελευταίο καταφύγιο, αισθάνονται αποκλεισμένοι», μας είπαν ειδικοί επιστήμονες και μπαλαμοί που εργάζονται για την κοινωνική τους ένταξη.

Στον οικισμό της Αγίας Σοφίας η «Ταξιαρχούλα» είναι η Ελένη Ασημοπούλου, 44 ετών, μισή Τσιγγάνα και μισή μπαλαμή, αρχηγός μιας μητριαρχικής οικογένειας με πέντε παιδιά και 13 εγγόνια. «Είμαι χριστιανή ορθόδοξη, βαθιά θρησκευόμενη, γι' αυτό και ο Άγιος με κάλεσε κοντά του» λέει. Αφηγείται ότι πριν από 14 χρόνια ταξίδεψε για προσκύνημα στο μοναστήρι του αρχάγγελου Μιχαήλ (Ταξιάρχη) στον Μανταμάδο της Λέσβου, γιατί ασθένησε. Θεραπεύτηκε και πήρε την ευλογία να γιατρεύει η ίδια ασθενείς, χτίζοντας μια μικρή εκκλησία στην αυλή της. «Το σπίτι μου έχει γίνει μοναστήρι. Έρχεται κόσμος από ολόκληρη την Ελλάδα, πανεπιστημιακοί και πολλοί στρατιωτικοί, που αφήνουν τα γαλόνια τους ως τάματα στον Άγιο», περιγράφει. Δεν την πιστεύουν όλοι οι Ρομά της Αγίας Σοφίας την κυρία Ελένη. Πολλοί την αντιμετωπίζουν απλώς με συγκατάβαση και δηλώνουν ενοχλημένοι γιατί δεν έρχεται τακτικά ιερέας να λειτουργήσει στον οικισμό. Το λυόμενο που προοριζόταν για εκκλησία, έχει κατά καιρούς καταληφθεί από οικογένειες που αναζητούσαν στέγη, ωστόσο τουλάχιστον κάθε Πάσχα γίνεται περιφορά του Επιταφίου στον οικισμό και δοξολογία.

Οδηγούμε προς τον Δενδροπόταμο, τη μεγαλύτερη τσιγγάνικη γειτονιά στη Θεσσαλονίκη. Από μακριά διακρίνεται ο τρούλος της εκκλησίας του Αγίου Νεκταρίου. Ο εφημέριος του ναού πατέρας Αθηναγόρας είναι ο μπαλαμός που εμπιστεύονται όλοι στη γειτονιά και αναμφίβολα συσπείρωσε γύρω του τους Ρομά τα τελευταία δέκα χρόνια. Οργανώνει καθημερινά συσσίτια για 450 άτομα από τον οικισμό και γειτονικές περιοχές και το σημαντικότερο, κατάφερε να ανακόψει σε πολύ μεγάλο ποσοστό τη σχολική διαρροή στον Δενδροπόταμο.

Ο ίδιος μιλά ασυνήθιστα ανοιχτά για ιερωμένο σχετικά με το θέμα της θρησκευτικής πίστης. «Οι Ρομά στην Ελλάδα είναι βαθιά θρησκευόμενοι χριστιανοί ορθόδοξοι. Γιορτάζουν με κατάνυξη τις μεγάλες γιορτές και τους Αγίους. Τιμούν με θέρμη την Παναγία, τον Άγιο Γεώργιο – το Εντερλέζι όπως λένε, και τον Προφήτη Ηλία και πολλούς ακόμα Αγίους. Κάνουν τάματα και έχουν σε κάθε σπίτι εικονοστάσι για να προσεύχονται. Στην κυριακάτικη λειτουργία, βέβαια, δεν είναι πολύ τακτικοί, γιατί συνηθίζουν να ξυπνούν αργά», περιγράφει χαμογελώντας.

«Την ίδια στιγμή, οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις αντικατοπτρίζουν τη χιλιόχρονη πορεία τους από την Ινδία προς τη Δύση. Συχνά παρατηρείται ένα κράμα ανατολικής προέλευσης παγανιστικών θεωριών, τις οποίες διασώζουν με δυσκολία καθώς δεν υπάρχει γραπτή παράδοση, και τις εφαρμόζουν αναμεμειγμένες με χριστιανικά δόγματα ή δικές τους παραλλαγές στον πέρασμα των χρόνων», λέει ο π. Αθηναγόρας.

Η Άννα Λυδάκη στο βιβλίο «Μπαλαμέ και Ρομά – Οι Τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων» (Καστανιώτη, Αθήνα, 1997) αναφέρει: «Είναι μάλλον υπερβολή ότι η λατρεία των Ρομά προς την Παναγία δεν είναι τίποτα άλλο παρά η λατρεία της παλιάς ινδικής θεότητας Κάλι, γυναίκας του θεού Σίβα».

Σε παλιότερη έρευνα της εφημερίδας Καθημερινή, η κοινωνική ανθρωπολόγος Αδαμαντία Μουχελή, σημείωνε: «Οι θρησκευτικές αντιλήψεις και οι εκφράσεις της πίστης των Ρομά φιλτράρονται μέσα από τους δικούς τους πολιτισμικούς κώδικες, έχοντας όλα τα χαρακτηριστικά μιας λαϊκής λατρείας, που φέρει αρχαϊκά και μαγικό-θρησκευτικά στοιχεία. Η χριστιανική τους ευσέβεια δεν χαρακτηρίζεται από την παρακολούθηση των χριστιανικών τελετουργιών ούτε από τη βαθιά γνώση των δογμάτων του χριστιανισμού ή των προσταγμάτων των πατέρων της χριστιανικής εκκλησίας. Οι Ρομά πιστεύουν σε μια ανώτερη δύναμη που ονομάζουν Θεό (Devel)».

Έτσι, δεν πρέπει να θεωρείται παράδοξο ότι χριστιανοί Ρομά της Θεσσαλονίκης επισκέπτονται κάποιες φορές τζαμιά στη Θράκη, και αντίστοιχα μουσουλμάνοι της Θράκης γιορτάζουν χριστιανούς Αγίους.

Τις επόμενες μέρες θα μυηθούμε περισσότερο στον κόσμο του Δενδροποτάμου. Εδώ ζουν τρεις φυλές Ρομά, τα Καλπαζάνια και τα Ιλπιτσία που κατάγονται από τη Μικρά Ασία, και τα Φιτσίρα, φυλή που αποκαλείται έτσι υποτιμητικά από τους υπόλοιπους και εκτιμάται ότι έφτασε εδώ από την Ουκρανία και τη Ρουμανία. Χάρη στους τελευταίους διασώζονται μέχρι σήμερα ορισμένα παγανιστικά στοιχεία θρησκευτικής πίστης. Μέσω ανθρώπων που μας έδειξαν εμπιστοσύνη, αποκτήσαμε σπάνια πρόσβαση σε ένα σπίτι οικογένειας των Φιτσίρα. Ο τοίχος του σαλονιού ήταν γεμάτος με χριστιανικές εικόνες. Και στο υπνοδωμάτιο, σε ξεχωριστό κρεβατάκι, ήταν τοποθετημένες δύο παιδικές κούκλες, οι Μπούφοι όπως τους λένε οι Ρομά. Ήταν ντυμένες με παιδικά ρούχα και η μία είχε περασμένη στο λαιμό μία κορδέλα.

«Το ένα είναι αγόρι και το λένε Σοκαρίτι, το δεύτερο είναι κορίτσι, η Σουλεϊμάν, που έχει περασμένη την κορδέλα γιατί σαράντισε. Όταν έχω ένα πρόβλημα, πρώτα ζητάω χάρη από τους Αγίους και μετά από αυτά. Άλλες οικογένειες έχουν κούκλες από πανιά ή πορσελάνη. Δεν έχουν όλοι στα σπίτια τους και αν κάποιος μου τα ζητήσει, θα τα δώσω. Πολλές φορές τα παντρεύουμε μεταξύ τους, κάνουν τραπέζια γι' αυτά, τα χορεύουμε. Όταν κάνει θαύμα η κούκλα, εκείνη η μέρα πιάνεται για γιορτή», μας είπαν.

Οι Έλληνες Ρομά παντρεύονται και βαφτίζονται βέβαια σύμφωνα με τα χριστιανικά ορθόδοξα μυστήρια. Ορισμένες παραλλαγές υπάρχουν στις κηδείες, αν και δικά τους ταφικά έθιμα συναντώνται επίσης στους μη Ρομά, όπως το σπάσιμο ενός πιάτου κατά την έξοδο του νεκρού από το σπίτι («για να τρομάξει το κακό») ή την προτροπή προς τον ιερέα να μην κοιτάξει πίσω κατά την πομπή προς το κοιμητήριο. Ειδικά ο πληθυσμός των Φιτσίρα συνηθίζει να αποχαιρετά τους νεκρούς με βαριά ανατολίτικα τραγούδια. Μέσα στο φέρετρο τοποθετούνται προσωπικά αντικείμενα του νεκρού, μέχρι και κινητό τηλέφωνο, στο οποίο καλείται να «μιλήσει» με άτομα της οικογένειας που βρίσκονται μακριά ή στη φυλακή.

Όχι πολλές δεκαετίες πριν, λόγω απαγορεύσεων της Εκκλησίας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι Ρομά έθαβαν τους νεκρούς τους στο δάσος ή έξω από κάποιο νεκροταφείο. Κι αυτό διότι ως το 1979 θεωρούνταν ανιθαγενής πληθυσμός, είχαν ειδικό δελτίο καταγραφής και όχι αστυνομική ταυτότητα, επομένως ήταν και θεσμικά αποκλεισμένοι από τις δημόσιες υπηρεσίες. Αυτό άλλαξε με ειδική οδηγία του ΟΗΕ για την αστικο-δημοτική ένταξη των Ρομά και ήταν προϋπόθεση ένταξης της Ελλάδας στην ΕΕ.

Στο βιβλίο του με τίτλο «Ρομά, Τσιγγάνοι, Ταξιδευτές – Οι Τσιγγάνοι της Ευρώπης» (Καστανιώτη, Αθήνα, 1999) ο Ζαν – Πιέρ Λιεζουά επιχειρεί μια σύνδεση της θρησκείας με την κοινωνική ένταξη: «Η θρησκεία βοηθά στην προσαρμογή των Τσιγγάνων στο περιβάλλον, όταν η υιοθέτηση των δοξασιών και των τελετουργικών της δεν είναι προϊόν καταναγκασμού. Ωστόσο, οι Εκκλησίες απέκλεισαν για μεγάλο χρονικό διάστημα και με διάφορους τρόπους τους Τσιγγάνους όταν σπάνια λάμβαναν υπόψη την ύπαρξή τους, αυτό δεν γινόταν παρά μόνο για να τους απορρίψουν ή να τους προσηλυτίσουν» γράφει. Και πιο κάτω: «Συχνά οι θρησκευόμενοι, όπως και οι θρησκευτικές αρχές, έκαναν τους Τσιγγάνους να αισθάνονται ότι δεν είναι ευπρόσδεκτοι στους χώρους λατρείας. Αντίθετα, οι πολιτικές αφομοίωσης δανείζονται τις θρησκευτικές μεθόδους, όπως π.χ. το 1940, όταν οι μουσουλμάνοι Τσιγγάνοι στη Βουλγαρία προσηλυτίστηκαν βίαια στον χριστιανισμό».

Πίσω στον Δενδροπόταμο, συναντώ τον Νίκο Δήμου, 45 ετών Ρομά, ο οποίος πριν από επτά χρόνια βαφτίστηκε Μάρτυρας του Ιεχωβά. «Έκανα καταχρήσεις, έπινα αλκοόλ και ναρκωτικά, έκανα άπληστο εμπόριο. Μετά τη βάφτισή μου, ο λύκος έγινε αρνάκι. Έχω πλέον αλλάξει ζωή, αυτό ήταν το πιο σημαντικό για μένα, γιατί ακριβώς είναι δύσκολο ένας Τσιγγάνος να κόψει τις κακές συνήθειες», μου λέει. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι σχετικά λίγοι στον Δενδροπόταμο (περίπου 150 άτομα), καθώς είναι πρόθυμοι να ακούσουν τη διδασκαλία, αλλά δύσκολα βαφτίζονται. Συναντιούνται δύο φορές την εβδομάδα σε δικό τους χώρο στη Σταυρούπολη, όπου διδάσκονται την Αγία Γραφή. Τον προσεχή Φεβρουάριο προγραμματίζεται στη Μαλακάσα διεθνής συνέλευση Ρομά Μαρτύρων του Ιεχωβά.

Κατευθυνόμαστε στον καταυλισμό των Ρομά στην Περαία, στα τσαΐρια πίσω από το αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης. Αυτός είναι ο καταυλισμός με τις χειρότερες συνθήκες διαβίωσης, χωρίς νερό και ρεύμα, με περίπου 100 παράγκες στη μέση του πουθενά, βυθισμένες στη λάσπη και τα σκουπίδια. Οι Ρομά στην Περαία ήρθαν στο προσκήνιο εξαιτίας της άρνησης των τοπικών αρχών να δεχτούν τα παιδιά του καταυλισμού στο σχολείο.

Η Ελλάδα απειλήθηκε με μία ακόμη ευρω-καταδίκη για τον αποκλεισμό μαθητών Ρομά από το εκπαιδευτικό σύστημα, ωστόσο με παρέμβαση των ανθρώπων του «Προγράμματος Εκπαίδευσης Παιδιών Ρομά» του ΑΠΘ και του Ελληνικού Παρατηρητηρίου Συμφωνιών του Ελσίνκι, τα τσιγγανόπουλα γράφτηκαν στο σχολείο.

Δεν ήταν αυτός ο μοναδικός αποκλεισμός. Οι Ρομά της Περαίας δεν έγιναν αποδεκτοί από την τοπική χριστιανική ορθόδοξη ενορία, τα παιδιά τους εκδιώχθηκαν ακόμη και από τις παιδικές χαρές του συνοικισμού. Τον Νοέμβριο του 2010 ο πρεσβύτερος της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας Θεσσαλονίκης Ιωάννης Παπαδόπουλος επισκέφτηκε με τη σύζυγό του, Κατερίνα, τον καταυλισμό. «Στις περισσότερες συναθροίσεις του ευαγγελικού χώρου έχουμε πάνω-κάτω τυποποιήσει τη 'διαδικασία'. Στον καταυλισμό, δεν ήταν τίποτα γνωστό και δεδομένο» περιγράφει. Αρχικά, έπρεπε να συγκεντρωθούν ρούχα και τρόφιμα. Οι άνθρωποι της Ευαγγελικής Εκκλησίας βοήθησαν τους Ρομά στις επαφές τους με δημόσιες υπηρεσίες και γιατρούς. Και όταν κέρδισαν την εμπιστοσύνη τους, έχτισαν μια γερή παράγκα ως εκκλησία και ξεκίνησαν την κυριακάτικη διδασκαλία. Σήμερα, πολλοί Ρομά του καταυλισμού της Περαίας έχουν συσπειρωθεί γύρω από την Ευαγγελική Εκκλησία. Τραγουδούν και παίζουν ζωντανά θρησκευτικούς ύμνους στα ρομανί και επισκέπτονται μία φορά την εβδομάδα την κεντρική εκκλησία τους στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Ανεξάρτητα με όλα αυτά, οι Ρομά του καταυλισμού της Περαίας έχουν κι αυτοί ενσωματώσει στη θρησκευτική τους πίστη παγανιστικά στοιχεία. Η Αλεξάνδρα Καλαϊτζάκη είναι ψυχολόγος και εργάστηκε για το «Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Παιδιών Ρομά» του ΑΠΘ στους καταυλισμούς της Περαίας και της Αγίας Σοφίας. «Ζευγάρια που δεν τεκνοποιούν φέρνουν από τη Ρόδο κάποιες κέρινες κούκλες, που αποκαλούν Τσαμπίκο. Τις κρατούν αγκαλιά και πηγαίνουν βόλτα, βγάζουν γι' αυτές χωριστό πιάτο στο τραπέζι. Είναι ανίσχυροι και όσο θα ζουν σε συνθήκες αποκλεισμού με όλους τους όρους, τόσο θα αναζητούν απαντήσεις στα μαγικά και τις δοξασίες», περιγράφει.

Η Αλεξάνδρα θυμάται έντονα και την κηδεία του προέδρου του καταυλισμού της Περαίας, Λευτέρη Γκαραγκούνη, πέρυσι τον Σεπτέμβριο. «Είχε χτιστεί ειδικό υπόστεγο για να τοποθετηθεί ο νεκρός. Οι γυναίκες μαγείρευαν για να κεραστούν οι επισκέπτες. Και στην έξοδο του νεκρού, νεαροί άντρες έπιασαν ένα βαρύ τσιγγάνικο μοιρολόι, το οποίο εμπλούτιζαν με σημερινά λαϊκά τραγούδια. Ήταν αρχικά παράδοξο, όμως τελικά ταίριαζε αρμονικά».

Ζητάμε από την επίκουρη καθηγήτρια Θρησκειολογίας στη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ, Αγγελική Ζιάκα, να περιγράψει τη σύνδεση της πίστης με τις συνθήκες διαβίωσης ενός κοινωνικά ευάλωτου πληθυσμού. «Το σύνηθες είναι οι κοινωνικά και οικονομικά ευάλωτες ομάδες να 'επενδύουν' στη θρησκεία και είναι βαθιά θρησκευόμενες. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι άνθρωποι κλειστοί ή φονταμενταλιστές, αντίθετα είναι ανοιχτοί, όπως στην περίπτωση των Ρομά. Δυστυχώς όμως, πίσω από αυτές τις ομάδες μπαίνει συνήθως μια ταμπέλα γραφικότητας. Επίσης, τις περισσότερες φορές, δεν υπάρχει μια συνεχής επικοινωνία της Εκκλησίας με τους Ρομά, παρά μόνον δια μέσου πολύ συγκεκριμένων πρωτοβουλιών. Γενικότερα, η διαχείριση της φτώχειας του 'άλλου' δημιουργεί εξαρτήσεις και ηγεμονικές σχέσεις σε πολλά επίπεδα. Δεν ξέρω βέβαια κατά πόσο οι Τσιγγάνοι ελέγχονται συναισθηματικά από φοβικά και ενοχικά συναισθήματα θρησκευτικότητας. Διερωτώμαι επίσης, αν γνωρίσατε κατά την περιήγησή ορθόδοξους Τσιγγάνους ιερείς».

Ο πατέρας Αθηναγόρας του Δενδροποτάμου μιλώντας τον περασμένο Μάιο στην Διάσκεψη των Εκκλησιών στην Αθήνα, είχε περιγράψει τις πρακτικές δυσκολίες στην προσπάθεια να πείσει τους Ρομά να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Μια από αυτές τις μέρες, σε εκδήλωση για το ρατσισμό στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ήταν καλεσμένος ο Άγγελος Χατζηνικολάου, δρ. Παιδαγωγικής του ΑΠΘ και εμβληματικός δάσκαλος στο σχολείο του Δενδροποτάμου και άλλων περιοχών με μαθητές Ρομά τα τελευταία 25 χρόνια. Μιλούσε με περηφάνια για την «πρώτη εκπαιδευτική γενιά» των Ελλήνων Ρομά, καθώς πέρυσι δύο κορίτσια από τον Δενδροπόταμο αποφοίτησαν από το Πανεπιστήμιο, έχοντας φοιτήσει στο σχολείο αδιάκοπα από την πρώτη τάξη του Δημοτικού. Κάποια στιγμή, ο δάσκαλος των Τσιγγάνων είπε: «Ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι σύμμαχος της συνειδητοποίησης του ανθρώπου, με στόχο την απελευθέρωσή της από εξαρτήσεις ποικίλων μορφών».

Εντέλει, οι Ρομά πιστεύουν με μεγάλη ευλάβεια στην επίσημη θρησκεία του τόπου όπου ζουν και παράλληλα είναι ανοιχτοί απέναντι στις υπόλοιπες θρησκευτικές διδασκαλίες. Και την ίδια στιγμή, με τον δικό τους τρόπο, ενσωματώνουν στην πίστη τους στοιχεία της τσιγγάνικης κουλτούρας αλλά και της εποχής. Τις ημέρες της έρευνας έβρεχε σχεδόν αδιάκοπα και οι καταυλισμοί πλημμύρισαν. Σε παλιότερες εποχές, οι αντιπρόσωποι του θεού στις ανθρώπινες κοινωνίες ζητούσαν συνήθως να πέσει βροχή για τις καλλιέργειες. Η «Ταξιαρχούλα» στην Αγία Σοφία στα Διαβατά μας είπε ότι θα ζητήσει από τον Άγιο να σταματήσει τη βροχή.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.