Ο Πόλεμος για τους Σπόρους

Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Στο Μεσοχώρι του Παρανεστίου Δράμας, σε ένα άνοιγμα αριστερά προτού φτάσεις στο χωριό, στη μέση του πουθενά, κόσμος πολύς περιμένει από νωρίς το πρωί μπροστά στην ξύλινη πόρτα μιας έκτασης που μοιάζει με αγρόκτημα. Περνάμε κατ΄ εξαίρεση την είσοδο για να βρεθούμε μπροστά σε μια σειρά πάγκων, πάνω στους οποίους δεκάδες Έλληνες και ξένοι αγρότες και βιοκαλλιεργητές τακτοποιούν χάρτινα φακελάκια με σπόρους.

Μικρές συσκευασίες με σποράκια λαχανικών, κηπευτικών, φρούτων, πάνω στις οποίες αναγράφεται ο τόπος που παράχθηκαν και η ακριβής ονομασία της κάθε ποικιλίας. Η πρωινή πάχνη ακόμη βαραίνει τα φύλλα των δέντρων, όμως αυτοί οι «περίεργοι» ακτιβιστές παραγωγοί τακτοποιούν γρήγορα τα φακελάκια με τους σπόρους, καθώς σε λίγο θα ανοίξει η είσοδος για το κοινό και θα πρέπει να μοιραστούν δωρεάν και με τάξη.

Βρισκόμαστε στη μάνα γη της Εναλλακτικής Κοινότητας του «Πελίτι», μιας οργάνωσης που αγωνίζεται για τη διάσωση και τη διάδοση των φυσικών σπόρων και των ντόπιων ποικιλιών. Αυτοί είναι οι Έλληνες «φύλακες της βιοποικιλότητας» και δεν είναι καθόλου ρομαντικοί οικολόγοι. Η δράση τους έχει ως χειροπιαστό στόχο την ελεύθερη διακίνηση των παραδοσιακών σπόρων, που ελέγχεται σήμερα στο μεγαλύτερο ποσοστό της από πολυεθνικές εταιρείες, με άμεσες οικονομικές, θρεπτικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην ελληνική αγροτική παραγωγή και το πιάτο μας.

«Καθημερινά καθορίζουμε με το πιρούνι μας το μέλλον της αγροτικής παραγωγής. Είναι κάτι που αφορά τον καθέναν από εμάς χωριστά. Δεν κοιτάμε απλώς να καταγγείλουμε τις βιομηχανίες, αλλά πρωτίστως να διασώσουμε τις ντόπιες ελληνικές ποικιλίες φυτών» μου λέει ο Παναγιώτης Σαϊνατούδης, ιδρυτής από το 1995 της κοινότητας του «Πελίτι», που στα ποντιακά σημαίνει βελανιδιά.

Το καθεστώς διακίνησης σπόρων είναι ασφυκτικό. Για να μπορέσει ένας παραγωγός να αγοράσει σπόρους και να καλλιεργήσει αγροτικά φυτά, θα πρέπει οι συγκεκριμένοι σπόροι να είναι εγγεγραμμένοι στους Ευρωπαϊκούς Καταλόγους Ποικιλιών και τους αντίστοιχους Εθνικούς Καταλόγους κάθε χώρας. Οι σπόροι εντάσσονται στη λίστα, εφόσον οι καρποί των φυτών που θα γεννηθούν διαθέτουν τρία βασικά χαρακτηριστικά: Διακριτότητα, ομοιομορφία και σταθερότητα. Ωστόσο, τα δύο τελευταία κριτήρια αποκλείουν χιλιάδες ποικιλίες παραδοσιακών σπόρων, καθώς αφενός μεν είναι αδύνατο να υπάρξουν π.χ. ολόιδιες σε σχήμα και μέγεθος ντομάτες και αφετέρου οι καρποί των φυτών αλλάζουν ανάλογα με το μικροκλίμα κάθε περιοχής. Η μεγάλη γενετική βάση των παραδοσιακών ποικιλιών, δηλαδή η ίδια η φυσική εξέλιξη, γίνεται η αιτία αποκλεισμού των σπόρων από τους Καταλόγους και τελικά την παραγωγή.

Κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα, στις λίστες των εγκεκριμένων ποικιλιών να εντάσσονται μόνον οι σύγχρονοι βιομηχανικοί σπόροι που παράγονται από πολυεθνικές εταιρείες. Οι περισσότεροι από αυτούς οικειοποιήθηκαν αυθαίρετα από τις εταιρείες σε βάρος τοπικών παραγωγών που κρατούσαν για αιώνες ζωντανές τις ποικιλίες. Κατοχυρώθηκαν με πατέντες και πνευματικά δικαιώματα για τουλάχιστον 20 χρόνια η καθεμιά, διακινούνται παγκοσμίως από τα ίδια δίκτυα και παράγουν καρπούς με την ίδια γεύση, χρώμα και θρεπτική αξία.

Τον περασμένο Ιανουάριο, η ελληνική νομοθεσία έγινε ελάχιστα πιο ελαστική ως προς τους όρους εγγραφής παραδοσιακών ποικιλιών στους Εθνικούς Καταλόγους, γεγονός πάντως που παραγωγοί και οικολογικές οργανώσεις χαρακτηρίζουν «σταγόνα στον ωκεανό» και «πιθανότατα προσωρινό μέτρο». Είναι ενδεικτικό ότι από τις 19.000 ποικιλίες σπόρων που περιλαμβάνονται στους Ευρωπαϊκούς Καταλόγους, μόνο οι 60 είναι παραδοσιακές. Στους ελληνικούς Καταλόγους δεν περιλαμβάνεται καμία.

«Η ευρωπαϊκή νομοθεσία και η εναρμόνιση της ελληνικής σε αυτή, απαγορεύει στον αγρότη να είναι και σποροπαραγωγός. Στην ουσία, τιμωρείται η φυσική εξέλιξη. Υπάρχει ένα ασφυκτικό ολιγοπώλιο σπόρων, δηλαδή τροφής. Ο έλεγχος της τροφής, επομένως και της επισιτιστικής κρίσης, είναι μια μορφή εξουσίας κι αυτή την εξουσία προσπαθούμε να αποκεντρώσουμε» λέει η Βάσω Κανελλοπούλου, υπεύθυνη διεθνών σχέσεων του «Πελίτι» και άριστη γνώστης των νομικών ζητημάτων. «Σύμφωνα με τον ΟΗΕ», συνεχίζει η ίδια, «η γενετική διάβρωση των παραδοσιακών ποικιλιών φτάνει σήμερα στο 90%, έτσι εμείς παλεύουμε για το υπόλοιπο 10%». Η Κανελλοπούλου εξηγεί ότι πέντε εταιρείες διακινούν το 95% των σπόρων λαχανικών διεθνώς. Και παραθέτει τη μελέτη του Φιλ Χόγουαρντ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, ο οποίος αποτύπωσε σε γράφημα τη συγκέντρωση του παγκόσμιου εμπορίου σπόρων σε 5-6 πολυεθνικούς κολοσσούς (Monsanto, Bayer, Syngenta, DuPontκ.α.), έπειτα από διαδοχικές εξαγορές μικρότερων εταιρειών. Η αξία της βιομηχανίας σπόρων υπολογίζεται ετησίως στα 45 δισ. δολάρια στην παγκόσμια αγορά και στα 9 δισ. δολάρια στην ευρωπαϊκή αγορά.

Στο μεταξύ, στο αγρόκτημα του «Πελίτι» στη Δράμα οι πόρτες έχουν ανοίξει για το κοινό και εκατοντάδες παραγωγοί και πολίτες σκύβουν πάνω από τους πάγκους, για να προμηθευτούν και να ανταλλάξουν παραδοσιακούς σπόρους. Οι Γερμανοί Αντρέας Ρίκερμπεργκ και Γιούργκεν Σρέντερ είναι βιοκαλλιεργητές σε κωμόπολη νότια του Βερολίνου. «Φέραμε προς δωρεάν διάθεση σπόρους παραδοσιακών ποικιλιών πατάτας, κρεμμυδιού και φασολιών. Είμαστε πολύ χαρούμενοι που βρισκόμαστε εδώ» λένε. Δίπλα τους η Ζρντέκτα Χρίστοβα από τη Βουλγαρία έχει φέρει καλαμπόκι, κολοκύθα και βουλγάρικο κατιφέ. «Είναι αδιανόητο ότι δεν μπορεί ο αγρότης να κρατήσει σπόρο για την επόμενη χρονιά. Θυμάμαι τη γιαγιά μου που το έκανε, γιατί απλώς αυτή ήταν η ουσία της φυσικής εξέλιξης» λέει.

Το μελίσσι των επισκεπτών του «Πελίτι» δεν σταματά να απλώνει χέρια πάνω από τους πάγκους, να ρωτά για τις παραδοσιακές ποικιλίες, να ανταλλάσει σπόρους και εμπειρίες. Συζητούν για τα ντοματάκια Σαντορίνης, τα φασόλια Πρεσπών, τη φακή Εγκλουβής, το αντζούρι Κρήτης. Ο Στέφανος Πετρίδης καλλιεργεί φασόλια στη Χρυσούπολη και σήμερα έφερε τα δικά του φακελάκια για να μοιράσει στους επισκέπτες. «Εταιρείες πουλάνε δικούς μας σπόρους. Η εταιρεία BakkerBrothersδιακινεί και μάλιστα με πνευματικά δικαιώματα φασόλια που πήρε από την Χρυσούπολη. Αντίστοιχα, ιταλικές βιομηχανίες εμπορεύονται το 'ξανθιωτάκι' ή 'πομάκικο', ποικιλία φασολιού από τα χωριά της Ξάνθης» λέει.

Όλα αυτά έχουν επιπτώσεις οικονομικές και περιβαλλοντικές. Σύμφωνα με τα στοιχεία του «Πελίτι», το άτυπο τραστ των πολυεθνικών που εμπορεύονται σπόρους αύξησε κατά 30% τις τιμές την τελευταία οκταετία. Οι εταιρείες κατοχυρώνουν και προωθούν ποικιλίες για την καλλιέργεια των οποίων απαιτείται χρήση λιπασμάτων, τα οποία συχνά εμπορεύονται οι ίδιες. Η γεύση και το άρωμα των καρπών είναι πανομοιότυπα σε εντελώς διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, ενώ η θρεπτική αξία τους είναι συχνά χαμηλότερη από εκείνη άλλων «απαγορευμένων» ποικιλιών. Υπάρχουν ως ποικιλίες οι σπόροι των οποίων καταστρέφονται μετά τη συγκομιδή, περιγράφουν παραγωγοί.

Επιπλέον, η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν προβλέπει επιδοτήσεις για καλλιέργειες σπόρων που δεν ελέγχονται από τις βιομηχανίες, ενώ δεν προβλέπονται αποζημιώσεις για καταστροφή από καιρικά φαινόμενα σε σπορές μη εγκεκριμένων ποικιλιών.

Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) κάθε χρόνο χάνονται ως και 50.000 αγροτικές ποικιλίες. Παλιότερη έρευνα του Πανεπιστημίου Αιγαίου δείχνει ότι από τις 200 ποικιλίες σιταριού στην Ελλάδα, σήμερα έχουν απομείνει περίπου 20.

Ο Γρηγόρης Νικολαΐδης, πρόεδρος του Γεωπονικού Συλλόγου Μακεδονίας-Θράκης, τοποθετεί το ζήτημα οικονομοτεχνικά. «Ως το ΄90, υπήρχε ελληνική αγροτική έρευνα και νομοθεσία που προστάτευε την ντόπια σποροπαραγωγή. Μετά την επέλαση των πολυεθνικών στην αγορά και την εμφάνιση βιομηχανιών σπόρων, χάθηκαν μοναδικά χαρακτηριστικά ξακουστών ποικιλιών, όπως του παραδοσιακού ελληνικού βαμβακιού, που έδινε νήμα εφάμιλλο του αιγυπτιακού. Η ποιότητα του νήματος έπεσε και ήταν ένας από τους λόγους που εξαφανίστηκε η νηματουργία στη χώρα μας. Οι σπόροι από δώρο της φύσης έγιναν μονοπωλιακό εμπόρευμα» τονίζει ο έμπειρος γεωπόνος.

Τα προηγούμενα χρόνια οργανώσεις οικολόγων και ακτιβιστών αγωνίστηκαν για το σπάσιμο αυτής της οικονομικής αλυσίδας. Στη Γερμανία απέκτησε συμβολικές διαστάσεις η υπόθεση της πατάτας Linda η οποία, μετά τη συμπλήρωση 30 ετών αποκλειστικής εκμετάλλευσης, αφαιρέθηκε από τον Γερμανικό Εθνικό Κατάλογο Ποικιλιών, το 2004. Οικολογικές οργανώσεις και βιοκαλλιεργητές διεκδίκησαν και πέτυχαν την επανεγγραφή της ποικιλίας από το Ομοσπονδιακό Γραφείο Φυτικών Ποικιλιών, απαλλαγμένης πλέον από περιορισμούς στην ελεύθερη διακίνηση και σποράς της.

Αυτές τις μέρες βρίσκεται σε εξέλιξη ένα παγκόσμιο καραβάνι αλληλεγγύης για τους σπόρους. Εθελοντές και από το «Πελίτι» θα ενωθούν στο οδικό κομβόι, το οποίο θα ξεκινήσει από την Ιταλία και θα καταλήξει στη Νότια Γαλλία (LeMasd' Azil), προκειμένου να συμμετάσχει στις Διεθνείς Ημέρες Σπόρων που διοργανώνει η οργάνωση Κοκοπελλί, στις 1-4 Μαΐου. Το Κοκοπελλί θεωρείται μια από τις πιο δυναμικές ομάδες ακτιβιστών για τη διάσωση και διάδοση των παραδοσιακών σπόρων, μέλη της οποίας βρίσκονται σε δικαστικές διαμάχες με εταιρείες.

Η διευθύντρια της οργάνωσης Ανάντα Ζουλιέτ, εμβληματική μορφή του οικολογικού κινήματος, μας είπε μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας: «Σκοπός του φεστιβάλ είναι να γιορταστεί η δημιουργία ενός νέου ευρωπαϊκού συντονιστικού οργάνου των ομάδων που ασχολούνται με τη διασφάλιση της ποικιλομορφίας των σπόρων. Θα είναι επίσης μια ευκαιρία να απολαύσουμε τη γονιμότητα και την αφθονία των σπόρων που μας παρέχει η μητέρα-Γη».

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.