Πώς ο Σοβιετικός Πόλεμος στο Αφγανιστάν Δημιούργησε τους Ταλιμπάν

Σε ένα νέο βιβλίο με τίτλο I Am Akbar Agha (Είμαι ο Αχμπάρ Αγά), το πρώην μέλος των Ταλιμπάν αφηγείται αναμνήσεις από τον ιερό πόλεμο και της δεκαετίας του 1980 που σφυρηλάτησαν την ταυτότητα της αντάρτικης ομάδας. Αυτό που ακολουθεί είναι ο πρόλογος του βιβλίου από τον Anand Gopal, του οποίου το βιβλίο No Good Men Among the Living μόλις κέρδισε υποψηφιότητα για το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου.

Νωρίς το πρωί τον Μάιο του 1987, τα σοβιετικά τανκ διέσχισαν την έρημο Ζεράι και μπήκαν στο πλούσιο προάστιο του Αργαντάμπ για να εξαπολύσουν την τελευταία μεγάλη επίθεση του αφγανο-σοβιετικού πολέμου. Τα χωριά που βρίσκονται γύρω από την Κανταχάρ είχαν πέσει στα χέρια των Ισλαμιστών ανταρτών τα τελευταία χρόνια και η αφγανοσοβιετική δύναμη των 6.000 ανδρών που είχε κινητοποιηθεί για να καθαρίσει την περιοχή, αποτελούνταν από τη μοσχοβίτικη 70η Μηχανοκίνητη Ταξιαρχία Πυροβολικού και μονάδες του αφγανικού στρατού υπό τη διοίκηση των Ισμάτ Μουσλίμ και του στρατηγού Αμπντούλ Ρασίντ Ντόστουμ. Τα στρατεύματα δημιουργούσαν κλοιό γύρω από το χωριό Τσαρκούλμπα, μια ντε φάκτο έδρα των μουτζαχεντίν στη δυτική όχθη του ποταμού Αργαντάμπ.

Πολεμώντας από τα αρδευτικά κανάλια, οι μουτζαχεντίν ήταν σε θέση να επιβραδύνουν την προώθηση των Σοβιετικών και τα τανκ κόλλησαν στο πυκνό παζλ των χωραφιών με ροδιές και μηλιές. Από τη μία στην άλλη εβδομάδα, οι απώλειες στο σοβιετικό και τον αφγανικό στρατό αυξάνονταν. Η από αέρος στήριξη γάζωνε την περιοχή με πυρά αλλά οι μουτζαχεντίν κατάφερναν να επιβιώσουν περνώντας μέρες μέσα σε υπόγεια καταφύγια και αρδευτικά κανάλια. Τα τανκ οπισθοχώρησαν στην ανοιχτή έρημο, ενεργώντας ως μετόπισθεν πυροβολικό για το πεζικό της Λαϊκής Δημοκρατίας του Αφγανιστάν(DRA), που εισχωρούσε με τα πόδια μέσα στα περιβόλια.

Καμία πλευρά δεν ήταν σε θέση να μετακινήσει την άλλη και η μάχη παγιώθηκε ως μια παρατεταμένη, αιματηρή ρουτίνα. «Ο εχθρός θα ξεκινούσε το πρωί με έναν αεροπορικό βομβαρδισμό και πυρά πυροβολικού από τα νότια και τα νοτιοανατολικά» είπε ο Αχτάρ Τζαν, ένας διοικητής των μουτζαχεντίν. «Συνήθως, στη συνέχεια θα έστελναν οκτώ πολεμικά ελικόπτερα πάνω από την περιοχή. Έπειτα το πεζικό θα εξαπέλυε επιθέσεις. Οι μουτζαχεντίν θα έβγαιναν από τα καταφύγια, θα έπαιρναν θέσεις μάχης και θα περίμεναν το πεζικό να πλησιάσει». Οι απώλειες αυξήθηκαν και στις δυο πλευρές. Το ηθικό του σοβιετικού στρατού και εκείνου της DRA είχε πέσει κατακόρυφα, ενώ οι προμήθειες σε τρόφιμα των μουτζαχεντίν είχαν μειωθεί πολύ.

Στη συνέχεια, οι Σοβιετικοί έκαναν ένα λάθος τακτικής. Άρχισαν να διεισδύουν από τα βορειοδυτικά της Τσαρκούλμπα προς το ιερό χωριό Τζελαχόρ, που είχε αδειάσει από ανθρώπους στη διάρκεια του πολέμου. Και μια δεύτερη ομάδα προωθούνται από την απέναντι όχθη του ποταμού Αργαντάμπ, μέσω του χωριού Τσαρ Μπαγκ, που ήταν η βάση φτωχών σπουδαστών Θεολογίας οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μονάδες από μόνοι τους για να πολεμήσουν τους Ρώσους. Αυτοί οι σπουδαστές, στα παστούν, ονομάζονταν Ταλιμπάν και ήταν από τους πρώτους που πήραν τα όπλα κατά των Σοβιετικών. Ο Αχμπάρ Αγά ήταν ένας από αυτούς.

Η μάχη μαινόταν σε πολλαπλά μέτωπα. Ενώ η αφγανο-σοβιετική δύναμη πλησίαζε στη Τσαρκούλμπα, οι μουτζαχεντίν έβγαιναν τη νύχτα για να παγιδεύσουν με εκρηκτικά τον δρόμο ενόψει της προώθησης των πρώτων. Ο ουρανός μπουμπούνιζε συνεχώς από τα πυρομαχικά και το Τσαρ Μπαγκ τακτικά παραδινόταν στις φλόγες.

Στις 3 Ιουνίου, σχεδόν δυο εβδομάδες μετά την έναρξη της σύρραξης, μια σειρά από σοβιετικά βλήματα Howitzer, 122 mm, χτύπησαν την κύρια βάση των Ταλιμπάν στο χωριό, σκοτώνοντας τον θρυλικό ηγέτη των Ταλιμπάν, διοικητή Λάλα Μαλάνγκ-ίσως τον πιο σημαντικό ηγέτη των μουτζαχεντίν σε όλη την Κανταχάρ. Τα νέα ώθησαν τους Ταλιμπάν από όλη την επαρχία να έρθουν στο Αργαντάμπ, γεγονός που πυροδότησε μία από τις πιο έντονες μάχες σε όλη τη σοβιετική κατοχή. Η μάχη διήρκεσε εβδομάδες και όταν τέλειωσε, εκατοντάδες μουτζαχεντίν ήταν νεκροί. Αλλά δεν παραχώρησαν τα εδάφη τους. Εν ονόματι της τόσο σταθερής αντίστασής τους, ένα σωρό νεοσύλλεκτοι του αφγανικού στρατού αυτομόλησαν ή απλώς πέταξαν τα όπλα τους σε χαντάκια και το έσκασαν. Ένα απόγευμα του Ιουλίου, μετά από 34 μέρες μάχης, οι σοβιετικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το Αργαντάμπ για πάντα.

Η Μάχη του Αργαντάμπ αποτελεί την καρδιά της λαϊκής παράδοσης της Κανταχάρ, αλλά δεν θα ακούστε για αυτή στις περισσότερες αναφορές για το κίνημα των Ταλιμπάν. Αντί αυτής, σύμφωνα με την πολύ γνωστή ιστορία, οι Ταλιμπάν δημιουργήθηκαν σε εξτρεμιστικά ισλαμικά θρησκευτικά σχολεία στο Πακιστάν, και εξαπλώθηκαν σε μόλις δυο χρόνια σε ένα κουρασμένο από τον πόλεμο Αφγανιστάν. Επίσης επέβαλαν ένα ξενόφερτο θεοκρατικό καθεστώς στον πληθυσμό, όμοιό του οποίου δεν είχε ξαναδεί ποτέ κανείς στον κόσμο. Ήταν ένα φαινόμενο χωρίς προηγούμενο στην αφγανική ιστορία, λέει η παραπάνω ιστορία, σύμπτωμα της υπερ-περιφερειοποίησης της σύγκρουσης. Οι ιδεολογικές τους καταβολές είχαν τις ρίζες τους στα περίοπτα πακιστανικά ισλαμικά σχολεία και σε μια λιτή, εισαγόμενη μορφή του Ισλάμ που ονομαζόταν Deobandism.

Στην Κανταχάρ, όμως θα ακούσεις μια πολύ διαφορετική ιστορία. Οι ρίζες των Ταλιμπάν και στην πραγματικότητα ολόκληρης της μετασοβιετικής τάξης στην επαρχία, βρίσκονται σε εμπειρίες όπως η Μάχη της Αργαντάμπ. Βρίσκονται στις κοινές αναμνήσεις του πόνου, της γενναιότητας και της φιλίας, που ανδρώθηκαν μέσα στα χαρακώματα μιας κατακλυσμικής αντίστασης που αντηχεί μέχρι σήμερα.

Τα τελευταία χρόνια, η σταθερή αλλά με το σταγονόμετρο ενημέρωση για τους Ταλιμπάν έχει επιχειρήσει να ανακτήσει αυτή την ιστορία και κάνοντας αυτό, αμφισβητεί την επικρατούσα ιστορία της καταγωγής του κινήματος. Έργο που εμφύτευσε σπόρο αυτού του είδους είναι το My Life in the Taliban από τον μουλά Αμπντούλ Σαλάαμ Ζάιφ. Το I Am Akbar Agha ακολουθεί αυτή την παράδοση, παρουσιάζοντας ένα λεπτομερές χρονικό της έναρξης του κινήματος των Ταλιμπάν, σε συνδυασμό με τη μοναδική οπτική κάποιου που ήταν ιδεολογικά ευθυγραμμισμένος με το κίνημα αλλά παρέμεινε ανεξάρτητος στη διάρκεια που ήταν στην εξουσία. Σε αυτό, βρίσκουμε την πιο αναλυτική ματιά μέχρι σήμερα για τα μέτωπα των Ταλιμπάν τη δεκαετία του 1980, δηλαδή τις αυτόνομες ζώνες των σπουδαστών Θεολογίας που πολέμησαν δίπλα στους μουτζαχεντίν στις νότιες επαρχίες Κανταχάρ, Χελμάντ και Ζαμπούλ. Το έργο του, και άλλα  σαν κι αυτό, δείχνει ότι οι Ταλιμπάν του σήμερα είναι ένα ντόπιο φαινόμενο, με ρίζες σε αυτά τα μέτωπα των Ταλιμπάν της δεκαετίας του 1980 και προγενέστερα που χρονολογούνται από αιώνες. Εάν ξεκινήσουμε από εδώ, μεγάλο μέρος της αφγανικής ιστορίας των τελευταίων δεκαετιών αρχίζει να φαίνεται διαφορετικό και θα τολμούσα να πω, πιο συνεκτικό.

Ο Σαγίντ Μωάμεθ Αχμπάρ Αγά γεννήθηκε το 1961 στο χωριό Τζελαχόρ του Αργαντάμπ, γενέτειρα των Σαγίντ, μιας φυλής για την οποία οι Αφγανοί πιστεύουν ότι αποτελείται από απόγονους του Προφήτη Μωάμεθ. Αυτό προσδίδει ένα επιστημονικό και θρησκευτικό αέρα στο Τζελαχόρ και από τότε που μπορεί κάποιος να θυμηθεί, είναι ένα από τα πιο γνωστά κέντρα πνευματικής διδασκαλίας στο νότιο Αφγανιστάν. Ως νέος Ταλιμπάν, ο Αχμπάρ Αγά διδάχθηκε από διάφορους μελετητές στο χωριό. Αντίθετα από τους περισσότερους μελλοντικούς ηγέτες των Ταλιμπάν, όμως συνέχισε την εκπαίδευσή του στο Πακιστάν, επιστρέφοντας με το ξέσπασμα του ιερού πολέμου κατά της ρωσικής εισβολής. Φαίνεται ότι η εμπειρία που απέκτησε στο εξωτερικό του έδωσε μια λιγότερο επαρχιώτικη οπτική από εκείνη που είχαν άλλα κορυφαία στελέχη των Ταλιμπάν, πολλοί εκ των οποίων δεν είχαν βγει ποτέ από την ευρύτερη περιφέρεια της Κανταχάρ μέχρι την ανάληψη της εξουσίας τη δεκαετία του 1990.

Αληθινή με βάση την αφγανική μορφή της αφήγησης, η ιστορία που διηγείται εδώ ο Αχμπάρ Αγά είναι ένα ποτ-πουρί συγκρούσεων, τολμηρών αποδράσεων και θαυμάτων στο πεδίο της μάχης. Γίνεται μια μικρή προσπάθεια γραμμικής αφήγησης, απεικονίζοντας τον τρόπο με τον οποίο σήμερα θυμούνται τον πόλεμο και μιλούν για αυτόν. Οπότε ίσως είναι βοηθητικό για να ανιχνευθούν τα όρια του ιερού πολέμου στην Κανταχάρ: η πρώτη αντικυβερνητική δραστηριότητα άρχισε μετά το Κομμουνιστικό πραξικόπημα το 1978, κυρίως λόγω της φυλάκισης και του βασανισμού των μελών της ελίτ των γαιοκτημόνων και των θρησκευτικών ηγετών. Αλλά η μεγάλη εξέγερση έγινε μετά την εισβολή των Σοβιετικών το 1979. Τα πρώτα χρόνια, στην Κανταχάρ υπήρχαν οκτώ κόμματα των μουτζαχεντίν: τα επτά επίσημα και το Φενταγίν ι Ισλαμ, ένα εμπνευσμένο από τους Σαλαφιστές κόμμα με έδρα το Σπιν Μπόλντακ και υπό την διοίκηση του Ισμάτ Μουσλίμ.

Περίπου την ίδια περίοδο, σπουδαστές Θεολογίας στην επαρχία της Ζαμπούλ άρχισαν να σχηματίζουν αυτόνομες οργανώσεις και το φαινόμενο γρήγορα εξαπλώθηκε στην Κανταχάρ και τη Χελμάντ. Συχνά, αυτές οι οργανώσεις συνδέονται με συγκεκριμένες περιοχές και έτσι ονομάστηκαν «μέτωπα»- το μέτωπο Ναγκεχάν, το μέτωπο Τουρ Ταάκ, το μέτωπο Πασμόλ κλπ. Με την πατρογονική δομή του ιερού πολέμου, όμως, με τον καιρό, ορισμένοι διοικητές συνδέθηκαν με τα μέτωπα, και έτσι υπάρχουν μέτωπα που έχουν πάρει το όνομα ατόμων ή ακόμα και θεσμών. Ένας Ταλιμπάν μπορούσε να αλλάξει μέτωπα και πράγματι αυτό συνέβαινε συχνά, δημιουργώντας ένα τακτικά μορφοποιούμενο δίκτυο Ταλιμπάν. Τα μέτωπα των Ταλιμπάν ήταν ονομαστικά ευθυγραμμισμένο με ένα από τα οκτώ κόμματα των μουτζαχεντίν. Πολλά από τα μέτωπα του Αργαντάμπ, στην αρχή, είχαν δεσμούς με το Φενταγίν ι Ισλάμ, μέχρι που ο διοικητής του Ισμάτ Μουσλίμ άλλαξε πλευρά και εντάχθηκε στους Κομμουνιστές το 1984.

Αν και τα μέτωπα των Ταλιμπάν, σύμφωνα με τις περισσότερες αναφορές, έχαιραν της εκτίμησης και του σεβασμού της κοινωνίας της Κανταχάρ, δεν ήταν μια σημαντική στρατιωτική δύναμη στο πολεμικό μέτωπο-έστω και μόνο επειδή το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης και των όπλων πήγαινε στα επίσημα κόμματα. Η αναφορά του Αχμπάρ Αγά, ωστόσο, περιγράφει τι συνέβαινε, μέσα από αυτά τα μέτωπα-μόνο με σπάνιες αναφορές στους μη Ταλιμπάν μουτζαχεντίν-γεγονός που δίνει την αίσθηση του πόσο εσωστρεφής ήταν ο κόσμος των Ταλιμπάν.

Τα πρώτα χρόνια του ιερού πολέμου, οι δυο πλευρές έκαναν έναν αδιέξοδο πόλεμο, αλλά η εισροή αμερικανικών κονδυλίων και όπλων μετά το 1984 άρχισαν αν αλλάζουν το ρεύμα. Στην Κανταχάρ, υπήρχε ελάχιστη σύνδεση με τους διοικητές των επτά κομμάτων που είχαν βάση στο Πακιστάν, εκτός από το θέμα της διαθεσιμότητας των όπλων. Συνέπεια αυτού ήταν ότι όποτε η ροή όπλων άλλαζε πορεία, οι μονάδες των μουτζαχεντίν θα άλλαζαν αναλόγως συμμαχίες. Η αύξηση της χρηματοδότησης εκείνα τα χρόνια πυροδότησε μια αναδιάρθρωση του πεδίου της μάχης, καθώς πολλές οργανώσεις συμπεριλαμβανομένων των Ταλιμπάν, μεταπήδησαν από το κόμμα Harakat-i-Islami στο Hizb-i-Islami Khalis. Μέχρι το 1986, οι ΗΠΑ προμήθευαν πυραύλους stinger και είχαν αυξήσει την χρηματοδότηση σε απίστευτα νούμερα. Οι αντάρτες ήταν πλέον σε θέση να καταλαμβάνουν προσωρινά κυβερνητικές βάσεις και περιφερειακά κέντρα, θέτοντας τις βάσεις για την Μάχη του Αργαντάμπ το 1987.

Το Αργαντάμπ είχε όλα τα χαρακτηριστικά ενός προπύργιου ανταρτών: τα πυκνά χωράφια με τις ροδιές παρείχαν επαρκή κάλυψη για τις ενέδρες των ανταρτών, η εγγύτητά του στην ελεγχόμενη από την κυβέρνηση πόλη της Κανταχάρ επέτρεπε συχνές επιδρομές και οι χαρισματικοί μουτζαχεντίν ηγέτες του, όπως ο μουλάς Νακίμπ και ο ατρόμητος Λάλα Μαλάνγκ, έκαναν εύκολη την στρατολόγηση. Ο ποταμός Αργαντάμπ, που δίνει το όνομά του στην περιφέρεια, διχοτομεί την περιοχή σε κοινωνιολογικώς διακριτά μέρη. Η ανατολική όχθη έχει το φιλέτο της γης, εν μέρει λόγω του μεγάλου καναλιού και κατοικείται από τη φυλή Αλικοζάι. Ιστορικά αυτή η περιοχή ήταν πιο ενσωματωμένη με το κεντρικό κράτος, με τους Αλικοζάι να αποτελούν την φυλετική αριστοκρατία που κυβέρνησε την Κανταχάρ για γενιές. Η δυτική όχθη, που εφάπτεται με την έρημο Ζεράι, έχει ανεπαρκή άρδευση. Εδώ ο πληθυσμός είναι ανάμεικτος και αποτελείται από Αλικοζάι και έναν αριθμό φυλών με μικρότερο πολιτικό βάρος. Μετά το 1979, πολλοί από την φυλετική ελίτ της ανατολικής όχθης διέφυγαν στο Πακιστάν, αφήνοντας κενό πολιτικής εξουσίας το οποίο σύντομα κάλυψαν ταπεινοί μουλάδες και εξαθλιωμένοι σπουδαστές Θεολογίας από τη δυτική όχθη. Τότε όπως και σήμερα, οι περισσότερες μάχες έγιναν στη δυτική όχθη, ενώ η ανατολική ακτή λειτουργούσε ως οχυρό των ανταρτών και ζώνη αμάχων.

Ο Αχμπάρ Αγά πολέμησε σε μια σειρά μέτωπα των Ταλιμπάν γύρω από το Αργαντάμπ και δυτικά της πόλης της Κανταχάρ, σε χωριά όπως το Πασμόλ. Πολλά από τα άτομα που περιγράφει και με τα οποία πολεμάει δίπλα-δίπλα, στη συνέχεια γίνονται ηγετικά στελέχη της κυβέρνησης των Ταλιμπάν και της αντιαμερικανικής εξέγερσης. Όταν αναδύθηκε το κίνημα των Ταλιμπάν το 1994 και εξαπλώθηκε στο νότο, ο Αχμπάρ Αγά παρέμεινε στο περιθώριο. Η βαθιά γνώση του σε θέματα διοίκησης σε συνδυασμό με το ότι παρέμεινε εκτός της οργάνωσης, τον κάνουν μοναδικό και εδώ παρέχει μια ενδιαφέρουσα κριτική του καθεστώτος της δεκαετίας του 1990.

Το 2004, ο Αχμπάρ Αγά ίδρυσε μια αντιαμερικανική οργάνωση ανταρτών που ονομάζεται Jaish ul-Muslimeen, που αποκήρυξε τον ηγέτη των Ταλιμπάν, Μουλά Μοχάμεντ Ομάρ και έκανε έκκληση για ρήξη με την παλιά φρουρά των Ταλιμπάν. Η οργάνωση απήγαγε τρεις ξένους εργαζομένους στα Ηνωμένα Έθνη, απαιτώντας λύτρα και την απελευθέρωση των φυλακισμένων Ταλιμπάν. Μετά από διαπραγματεύσεις, οι τρεις απαχθέντες απελευθερώθηκαν σώοι και αβλαβείς και ο Αχμπάρ Αγά γρήγορα συνελήφθη από το Πακιστάν και παραδόθηκε στις αφγανικές δυνάμεις ασφαλείας. Ο Αχμπάρ Αγά ισχυρίζεται ότι μέλη της οργάνωσής του έδρασαν χωρίς την επίσημη έγκρισή του, ενώ η αφγανική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι αυτός είναι στην πραγματικότητα ο εγκέφαλος της όλης υπόθεσης.

Το 2008, επισκέφθηκα τον Αχμπάρ Αγά στη φυλακή αρκετές φορές. Δεν έφθασε πιο κοντά στην αλήθεια της υπόθεσης, αλλά εξεπλάγην από το πόσο καλή εξακολουθούσε να είναι η επαφή του με τους ηγέτες των Ταλιμπάν. Απελευθερώθηκε το 2010 και προσφάτως ίδρυσε μια νέα οργάνωση, την Khlasoon Lar (Το Μονοπάτι της Σωτηρίας) που έχει στόχο να προωθήσει τις ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ των Ταλιμπάν και της αφγανικής κυβέρνησης.

Μια διαδικασία ειρήνευσης και συμφιλίωσης θα χρειαστεί για να βοηθήσει τους Αφγανούς να συμβιβαστούν με το είδος της ιστορίας που περιέχεται σε αυτές τις σελίδες. Ο κατακερματισμός του Αφγανιστάν τις τελευταίες τρεις δεκαετίες σήμανε και τον κατακερματισμό των αναμνήσεων. Υπάρχουν ορισμένες κυρίαρχες αφηγήσεις για την έκβαση αυτών των πολέμων, αλλά υπάρχουν άλλες εξίσου σημαντικές, ιστορίες που αξίζει να ειπωθούν: ο ιερός πόλεμος της Κανταχάρ, ο άγριος εμφύλιος στην Καμπούλ και αλλού, η οδύνη των νότιων κοινοτήτων στα χέρια των Ταλιμπάν, η  συνεχιζόμενη οδύνη των αγροτικών νότιων κοινοτήτων από όλες τις πλευρές. Το βιβλίο του Αχμπάρ Αγά είναι ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθύνση.

Ο Anand Gopal είναι ο «Bernard L. Schwartz» συνεργάτης στο ίδρυμα New America Foundation. Το βιβλίο του No Good Men Among the Living κυκλοφόρησε τον Απρίλιο από τον οίκο Metropolitan.

Το I Am Akbar Agha πωλείται διαδικτυακά από το Paperback και σε ηλεκτρονικές μορφές μέσω firstdraft-publishing.com ή τους ιστότοπους Amazon, iBooks, Nook και άλλα e-βιβλιοπωλεία.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter,  Facebook και Instagram.