Voor deze trans personen zijn excuses van de staat niet genoeg

Aanstaande zaterdag, als de demissionaire regering in de statige Ridderzaal in Den Haag officieel excuses aanbiedt voor de transgenderwet die gold van 1985 tot 2014 en waarmee mensenrechten werden geschonden, is Willemijn van Kempen de eerste spreker. Ze weet nog niet wat ze gaat zeggen. “Het wordt een memorabele bijeenkomst met een ritueel karakter en dat is mooi,” zegt ze, “maar ik zou willen dat ik de erkenning van de pijn die mij is aangedaan ook werkelijk kon voelen.”

Van Kempen (60) is niet de enige met kritiek op de manier waarop de excuses zijn vormgegeven en de bijbehorende schaderegeling, die slachtoffers van de oude wet 5000 euro biedt. Ook het Transgender Netwerk Nederland (TNN) zegt dat de regeling die de afgelopen maanden is opgetuigd niet aan de verwachtingen voldoet. Brand Berghouwer (45), voorzitter van TNN: “De regeling is niet ruimhartig genoeg.”

Waar gaat het precies om? Vorig jaar november werd bekend dat Nederland excuses zou aanbieden voor de oude transgenderwet. Die verplichtte transgender personen tot een volledige transitie voor hun geslacht in het geboorteregister kon worden veranderd. Dat kwam neer op verplichte sterilisatie. Ook intersekse personen (geboren met mannelijke en vrouwelijke geslachtskenmerken) moesten zo veel mogelijk in één geslacht passen. 

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) had in 2008 al bepaald dat dat een mensenrechtenschending was. Ook Human Rights Watch tikte Nederland op de vingers. En tóch veranderde de wet pas in 2014. 

Willemijn zat in de groep mensen die met twee ministeries (OC&W en Rechtsbescherming) overleg op gang probeerde te brengen over excuses en een schadevergoeding. Op een maandag eind november vorig jaar stond er een online bijeenkomst gepland. Willemijn: “Daar waren de ministers Van Engelshoven en Dekker bij, en ze boden hun excuses aan. Dezelfde dag stuurden ze een brief om de Tweede Kamer er over te informeren en deden ze een persbericht uit. We voelden ons overvallen. We waren de vrijdag ervoor nog langs geweest in Den Haag en toen was ons er niets over verteld.”

Het probleem was, zegt ook Brand van TNN, dat er aan het voorstel van de ministers eigenlijk niet meer getornd kon worden. Een inhoudelijk gesprek kwam niet tot stand. Brand: “Die uitspraak gaat over de verplichte sterilisatie, en daarom komen mensen alleen voor de schadevergoeding in aanmerking als ze inderdaad die hele transitie zijn doorgegaan. Terwijl er ook mensen zijn die hun vruchtbaarheid niet wilden verliezen, maar wel hormonen namen. Zij zagen eruit zoals ze zich van binnen voelden, maar in hun paspoort stond iets anders. Dat is traumatiserend en een direct gevolg van de oude wet, maar zij zijn uitgesloten van de schaderegeling.”

Hidde* (31) valt in die groep – tenminste, dat denkt hij, want hij is, volgens de overheidscriteria, nét niet helemaal in transitie gegaan. Hij begon op zijn negentiende, in 2010, met zijn transitie. “Het behouden van mijn vruchtbaarheid was niet bespreekbaar,” herinnert hij zich. “Terwijl ik jong was en misschien nog een kinderwens zou krijgen.” Hij koos ervoor vagina, baarmoeder en eierstokken niet te laten verwijderen. Daarom kon hij zijn geslacht niet laten aanpassen. Hidde: “Officieel was ik een vrouw met een vrouwennaam, terwijl ik eruit zag als een man. Ik weet nog hoe onveilig ik me voelde op het vliegveld in Tibet, na een vakantie, en ik maar niet langs de douane kwam. Ik werd van de een naar de andere beambte gestuurd. Op mijn universitaire diploma stond een vrouwennaam en een V, op alle post van de overheid en van instanties ook. Het voelde alsof mijn nieuwe identiteit niet mocht bestaan.”

Begin 2016, dus nadat de wet was veranderd, besloot Hidde tot een ‘compromis’, omdat hij toch een geslachtsbevestigende operatie wilde en dat in het genderteam niet bespreekbaar was zonder de vagina te verwijderen en daarmee ook de baarmoeder – een teken dat de wet invloed bleef houden op de praktijk. Hidde: “De eierstokken hield ik wel, omdat ik dan nog eicellen had die ik bij een latere kinderwens nog zou kunnen gebruiken, bijvoorbeeld om een kind te krijgen bij een draagmoeder.” 

Omdat hij zijn eierstokken nog heeft, weet hij niet zeker of hij nou wel of niet in aanmerking komt voor de vijfduizend euro schadevergoeding. Dat hij zich ná het veranderen van de wet liet opereren, is voor de regeling overigens geen probleem: wie aan de eisen van de wet van voor juli 2014 voldoet en vóór juli 2016 de geslachtsaanduiding heeft laten wijzigen in de geboorteakte, heeft er in principe recht op. Hidde vraagt zich af welk vakje hij nu moet aankruisen op het aanvraagformulier: dat hij gesteriliseerd is, of niet? Hidde: “Ik vind van wel, want mijn baarmoeder is weggehaald.” 

Hidde noemt het ‘dubbel pijnlijk’ dat hij volgens een strikte interpretatie van de wet misschien niet in aanmerking komt voor de schadevergoeding: “Zo word ik in feite gestraft voor mijn verzet tegen een mensenrechtenschending.” En hij voegt toe: “Terwijl íedereen die zich onder de oude wet liet steriliseren, in aanmerking komt, ook zij die daar niet onder leden. Dat is scheef.”

vreer verkerke (58), die hun naam met kleine letters schrijft, ging in 1994 in volledige transitie. Hen is ‘blij maar teleurgesteld’ over de regeling. Hen noemt de excuses vooral urgent voor mensen wier kinderwens is afgepakt, een groep waar vreer zelf niet in valt omdat hen nooit de wens had zich te vermenigvuldigen. vreer: “Maar door de wet is mij wel het recht afgenomen om over mijn eigen lijf te beschikken.” Wat had hen anders gedaan als volledige transitie niet verplicht was geweest? vreer: “Als ik een tijdje genderqueer had kunnen zijn, dan had ik het proces langzamer en zorgvuldiger kunnen doorlopen. Dan had ik meer aan mijn identiteit kunnen werken.”

En dat is eigenlijk het grote probleem van de oude wet: je moest óf man zijn, óf vrouw, en iets er tussenin mocht niet bestaan. Trans en intersekse mensen werden zo gedwongen zich aan te passen aan een maatschappij die wordt gedomineerd door cis mensen (die zich identificeren met het geslacht waarmee ze zijn geboren). En blijkbaar was het niet de bedoeling dat ze zich voortplantten. vreer: “Mijn teleurstelling is vooral dat de staat maar met terugwerkende kracht tot 2008 zegt dat de wet anders had gemoeten. Nee, die mensenrechten lagen er al en de wet had er nooit mogen zijn, ook niet in de jaren tachtig. Misschien waren de opvattingen toen anders, maar volgens mij weten we al heel lang dat verplichte sterilisatie fout is.”

Daar sluit Willemijn Van Kempen zich hartgrondig bij aan. Ze zegt dat er bij de invoering van de wet in 1985 al bedenkingen waren bij de verplichte sterilisatie. Willemijn: “Dat is, zegt de staat, verjaard, maar dat is een juridisch argument en gaat voorbij aan de morele kant van deze kwestie. Daarom vind ik het moeilijk de excuses serieus te nemen.” Er had, vindt ze, een diepgaand onderzoek uitgevoerd moeten worden naar het leed en de schade die is aangericht door de wet. Dan was de groep mensen die recht heeft op schadevergoeding, groter geweest, en hadden meer mensen zich erkend gevoeld. Willemijn: “Nu heeft de overheid bepaald hoe je deze kwestie moet analyseren en wat als reactie passend is. Is dat aan de dader van het onrecht om te bepalen?”

Zelf heeft ze de verplichte sterilisatie tien jaar uitgesteld, vanwege een kinderwens. Willemijn: “Maar het is heel zwaar om een schaduwleven te leiden waarin je leeft als vrouw maar officieel een man bent. Daarom ben ik uiteindelijk toch helemaal in transitie gegaan.” Daarmee werd de mogelijkheid kinderen te krijgen definitief afgesneden. Willemijn: “Toen kon je niet eens zeggen dat je genetisch materiaal wilde laten invriezen, want dan werd je niet als ‘echte transgender’ gezien en kon je sowieso niet in transitie.” Het heeft haar getraumatiseerd.

Willemijn, vreer en Hidde vinden de schadevergoeding van vijfduizend euro alle drie te laag, en het Transgender Netwerk Nederland vindt dat ook, zegt voorzitter Brand: “Het bedrag sluit aan bij schadevergoedingen die aan andere groepen zijn betaald die onrecht is aangedaan, zoals slachtoffers van misstanden in de jeugdzorg. Maar die misstanden waren niet bij wet geregeld, en het onrecht dat transgender mensen is aangedaan was dat wel, drie decennia lang. Die vijfduizend euro voelt voor betrokkenen als een fooi.” Hij verwijst naar de compensatieregeling in Zweden, waar lange tijd een soortgelijke wet gold en waar slachtoffers een bedrag kregen dat bijna vier keer hoger is. 

In juridische zin is het mogelijk dat een betrokkene een rechtszaak begint tegen de staat om een hogere schadevergoeding af te dwingen, maar vooralsnog heeft niemand die stap genomen. Willemijn van Kempen zou het wel aanmoedigen, maar overweegt het zelf niet: “Ik moet om mijn mentale gezondheid denken. Zo’n zaak duurt jaren en rakelt alles weer op.” vreer zegt daarover: “Dat calculeert de overheid in, dat toch niemand een rechtszaak gaat beginnen.”

Ondanks de kritiek, zijn vreer, Willemijn en Brand alle drie aanwezig, zaterdag in de Ridderzaal. vreer: “Ik ga op m’n transbest.” Brand is de moderator van de ceremonie en heeft half Amsterdam afgezocht naar een passend pak: “Lastig, bij een lengte van 1.62 en met een buikje.” Hij laat zien wat hij uiteindelijk op de kop tikte: antraciet met een fijn wit spikkeltje. Netjes en feestelijk tegelijk. Hij zegt: “De regeling had beter gekund maar ik wil niet uit het oog verliezen dat de excuses op zichzelf eigenlijk al mindblowing zijn. Het is een enorme stap en betekent toch ook erkenning.”

Reactie Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap:

Over de kritiek dat gekozen is voor aansprakelijkheid tot 2008 en niet over de jaren daarvoor: “Voor dat jaartal is gekozen omdat in rechtspraak van het EHRM, een vergelijkbare zaak waarin de transitie in 2008 aan vergelijkbare voorwaarden werd gekoppeld, werd beschouwd als een ongeoorloofde inbreuk op de lichamelijke integriteit. Het EHRM merkte daarbij op dat de opvattingen rondom de voorwaarden voor geslachtswijziging zijn veranderd in de loop der tijd.”

Over de kritiek dat mensen vorig jaar voor het blok zijn gezet door de plotselinge aankondiging van de excuses: “In januari 2021 is inderdaad een kritische reactie ontvangen op onderdelen van het kabinetsstandpunt en de manier waarop deze werd gecommuniceerd. Daarover is met betrokkenen gesproken en zij worden ook nauw betrokken bij de uitvoering van de regeling. In overleg zijn ook andere acties in gang gezet om vorm te geven aan het excuses en de erkenning. Zo zal het kabinet op 27 november bij een ceremonie in de Ridderzaal excuses en erkenning overbrengen aan de transgender en intersekse gemeenschap. Daarnaast levert het kabinet een financiële bijdrage aan de totstandkoming van een documentaire én nader onderzoek over het leed dat transgender- en intersekse personen hebben ondervonden door de tussen 1985 en 2014 geldende wet.”

Over de kritiek dat mensen die niet in volledige transitie gingen om hun vruchtbaarheid te behouden en daardoor getraumatiseerd zijn: “Het kabinet biedt excuses aan voor al het leed dat de destijds geldende wet heeft veroorzaakt, dus ook voor het leed van mensen die van een wijziging in de geslachtsregistratie afzagen omdat de voorwaarden dusdanig ingrijpend waren.

De mensen die zich hebben onderworpen aan de voorwaarden van de wet hebben een onomkeerbare inbreuk op hun lichamelijke integriteit en gezinsleven geaccepteerd en moeten accepteren om hun juridische geslacht aan te laten sluiten bij hun identiteit. Voor het kabinet maakt dit feit het evident dat voor deze groep een gebaar in de vorm van een financiële tegemoetkoming op zijn plaats is.”

* Hidde is een gefingeerde naam. Echte naam bij de redactie bekend.