Binnenin de radioactieve stad die Rusland liever geheim houdt

Het ziet eruit als een prachtige stad om te bezoeken. Op het eerste gezicht heeft Ozjorsk alle charme van een middelgrote Europese stad: prachtige parken, grote pleinen, meren, en duizenden mensen die er in alle rust en vrede hun levens leiden. Alleen is de stad wel zo radioactief als de pest, en omringd door zwaarbewapende bewakers en hekken met prikkeldraad. Ook stond de stad decennialang op geen enkele kaart.

In 1947 besloten de Sovjets een geheime stad te bouwen waar ze nucleaire wapens konden ontwikkelen. De stad werd gemodelleerd naar Richland in de staat Washington, waar de Verenigde Staten "Fat Man" hadden ontwikkeld, de plutoniumbom die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog op Nagasaki werd gedropt. Ozjorsk werd de geboorteplaats van de eerste Russische kernbom. Duizenden mensen, waaronder de wetenschappers en technici die bij de kerncentrale Mayak aan de slag gingen, werden verhuisd naar de afgelegen stad die gebouwd was door Russische gevangenen.

Zij kregen alles waar de gemiddelde Rus in die tijd van droomde: goedbetaalde banen, huisvesting, een uitstekende educatie, en veiligheid. Maar daar betaalden ze wel een prijs voor. Ze moesten hun vrijheid en elke band met de buitenwereld opgeven. Nu, meer dan drie generaties later, is er weinig veranderd en is de stad nog net zo gesloten als altijd.

Het verhaal van Ozjorsk wordt verteld in de nieuwe documentaire City 40, waarin de Iraans-Amerikaanse regisseur Samira Goetschel toegang krijg tot de verboden stad en enkele inwoners ontmoet die een groot risico nemen door met haar te praten. Ik sprak met Goetschel bij het Hot Docs Festival in Toronto, waar City 40 in première ging.

VICE: Wat kan je ons vertellen over hoe je toegang kreeg tot de zogenaamde Stad 40?
Samira Goetschel: We hebben eerst een paar dagen buiten de stad gezet. Rondom de stad ligt een enorm bos. We waren op zoek naar een manier om de stad stiekem binnen te glippen, maar dat was onmogelijk. Er waren overal hoge hekken, het is zwaar beveiligd, dus je komt er niet zomaar in. Ik had al snel door dat we hulp van binnenuit nodig hadden. De inwoners weten dat ze niet met mensen van buiten mogen praten. Iedereen van buiten de stad is een vijand. En dan gaat het niet alleen om buitenlanders, maar ook om Russen die buiten de stad wonen. Die paranoïde mentaliteit heerst er heel sterk. En ik wilde zien of deze mensen met me zouden praten. Ik ben er gewoon ingedoken. En ze lieten me binnen, en begonnen te praten.

In je film worden de inwoners van Ozjorsk vergeleken met dieren in een dierentuin. Ze worden goed verzorgd, maar zitten wel opgesloten.
Om ervoor te zorgen dat die mensen daar blijven – al zouden ze sowieso niet proberen te ontsnappen – maar om ervoor te zorgen dat ze blij waren dat ze daar mochten wonen, had [de overheid] een paradijs voor ze gecreëerd. Ze hadden alles wat ze nodig hadden en meer, vooral in vergelijking met de buitenwereld, waar ze helemaal niks hadden. En ze stonden heel lang op geen enkele kaart; ze waren een geheime staat in een staat. Hun identiteiten waren uitgewist. Ze bestonden niet buiten de stad. Dus voor mij was het alsof ik in een aflevering van TheTwilight Zone was gestapt. Het is bijna alsof die mensen niet in deze dimensie leven.

Voor mij was dat zo fascinerend dat je als filmmaker of journalist of whatever, onmiddellijk stopt met hen veroordelen.

Wat voor vrijheden hebben wij die de inwoners van Stad 40 niet hebben?
Ze hebben geen vrijheid. Ze kunnen niet wegtrekken uit de stad. De eerste acht jaar mochten ze natuurlijk sowieso niet weg. De meest basale, fundamentele vrijheid die we hebben is de vrijheid om te reizen en de vrijheid van vestiging. Dat is een onvervreemdbaar recht dat we hebben, we worden geboren met die rechten en deze mensen hebben dat niet, en komen niet eens op het idee dat hun rechten geschonden worden. Als je de stad uit wil moet je een uitreisvisum aanvragen voor specifieke dagen dat je weg mag, of specifieke uren dat je naar buiten mag en naar specifieke plekken mag gaan. Maar deze mensen wonen in die stad, ze kunnen niet vertrekken, maar zij zeggen dat hun rechten niet geschonden worden – en voor hen is dat dus hun wereld.

Als zij gelukkig zijn, is daar dan iets mis mee?
Wat ik hoop te bereiken met deze film is precies waar jij het nu over hebt. Ik heb er echt mee geworsteld om dit verhaal zo goed mogelijk te vertellen omdat ik dat aan hen beloofd had – omdat zij hun leven op het spel hebben gezet om het verhaal te vertellen. Weet je, Russen worden in de media en Hollywood vaak neergezet of als slachtoffers, of als maffia. Je hoort hun eigen stem vaak niet, dus besloot ik om ze vooral zelf laten praten. Laat de kijker een band met ze voelen en zich met hen identificeren door hun verhalen, en laat de kijkers in die ervaring delen zodat ze hun realiteit begrijpen.

Er is in de film een meer te zien dat er prachtig uitziet, maar eigenlijk giftig is.
Ze worden constant blootgesteld aan radioactieve straling, lange-termijnstraling en korte-termijnstraling. In het begin – en dat doen ze nog steeds – dumpten ze hun radioactieve afval overal in het milieu, of dat nou in meren was, of in de grond, of in de lucht. Er is een bepaald meer dat zo verontreinigd is door plutonium dat het door de lokale bevolking het 'plutoniummeer' wordt genoemd. En er staan ook borden om het meer heen met "geen toegang" erop. Als je twee uur in de buurt van het meer doorbrengt, ga je dood. Het percentage van mensen dat kanker krijgt is enorm, en hun kinderen worden geboren met kanker en sterven met kanker. Maar zij zien dat gewoon als een onderdeel van het leven.

Er is een centraal personage in de film, een alleenstaande moeder en mensenrechtenadvocaat die strijdt voor de mensen wiens leven negatief beïnvloed zijn door de straling in de stad. Wat voor risico loopt zij als activist in een verboden stad?
Nadia is geboren in de stad, daar opgegroeid, daar getrouwd, en heeft vier kinderen. En in het begin dacht ze net als iedereen daar dat het een fantastische stad was, dat het een paradijs was. Maar langzamerhand ontdekte ze steeds meer over wat er gebeurt met het milieu, hun rechten, en de rest, en begon ze vragen te stellen. En vragen stellen is niet iets dat je daar kan doen.

De autoriteiten die de stad runnen wisten waar ze mee bezig was. Maar op het moment dat ze het verhaal op de internationale kaart zette, en begon te praten met mensen als ik, kwam ze enorm in de problemen. Ze werd vervolgd door de lokale autoriteiten en door de FSB, de Russische geheime politie. Ze kwam daardoor enorm in de knoei. Je praat er niet over, en als je erover praat ben je een verrader. Je hebt je stad verraden, je hebt je land verraden, en je hebt het moederland verraden. En het moederland is alles.

Wat voor risico's lopen mensen als zij?
Enorme, ongelofelijke risico's. Je ziet bijvoorbeeld in de film wat er gebeurt met Nadia. Maar als het gaat om de mensen die nog steeds in de stad zitten; ik heb geen contact meer met hen. Ik bedoel, wat zij hebben gedaan is levensbedreigend voor ze. Ik kan hier niet echt over praten verder, maar ze hebben hun leven op het spel gezet door de stilte te doorbreken. Ze hebben Moeder Rusland verraden door met een buitenstaander te praten.

Maar dat deden ze vrijwillig?
Dat deden ze omdat ze dachten: we gaan hier toch dood. Dit zijn mensen die begrepen wat er aan de hand was – mensen die zoiets hadden van, als we toch doodgaan, dan kunnen we net zo goed ons verhaal vertellen en aan de buitenwereld vertellen wat er hier met ons gebeurt, want tachtig procent van de mensen in de stad realiseert zich niet eens wat er aan de hand is.

Bedankt, Samira!

Like als de wiedeweerga VICE Nederland om niks te missen van alles wat we maken: