Een interview met Ai Weiwei

Elke ochtend zet Ai Weiwei wat nieuwe bloemen in het mandje van zijn fiets, die geparkeerd staat voor zijn studio in Caochangdi, in het noordoosten van Peking. Het is een klein, kleurrijk protestje, dat hij wil blijven volhouden totdat de overheid zijn paspoort teruggeeft. Dat werd van hem afgepakt toen hij in 2011 gevangen werd genomen en 81 dagen lang psychologisch werd gemarteld.

De bloemen en de deur van zijn studio staan vol in het zicht van een paar beveiligingscamera's, waarmee de autoriteiten elke stap die hij maakt controleren. Niet dat hij veel stappen buiten de deur zet, aangezien hij Peking niet eens mag verlaten.

Ai Weiwei werd in 1957 geboren als zoon van een beroemde dichter Ai Qing, en studeerde en werkte tussen 1981 tot 1993 in New York, voordat hij terugkeerde naar China. Tussen 1994 en 1997 bouwde hij een reputatie op als kopstuk van een nieuwe activistische kunststroming, door drie avant-garde kunstboeken die hij buiten de kanalen van de overheid om publiceerde. Hierna begon hij zich steeds meer op architectuur te richten en in 2008 werd hij uitgenodigd om het stadion te ontwerpen dat voor de Olympische Spelen in Peking gebouwd ging worden. Hij weigerde hier uiteindelijk aan mee te werken, omdat hij het zag als een propagandistisch evenement.

Via allerlei blogs bekritiseerde hij de Chinese overheid al tijden, maar toen hij zich kritisch uitliet over de instortende scholen tijdens de aardbeving in Sichuan van 2008, schoot hij naar de top van de lijst van Chinezen wiens mond gesnoerd dienden te worden.

Na de aardbeving werd de overheid ervan verdacht de corruptie te verdoezelen die had geleid tot ondermaatse bouwtechnieken en daarmee tot duizenden dode kinderen. Ai mobiliseerde een groep vrijwilligers en verzamelde de namen van de meer dan vijfduizend overleden kinderen. Tijdens dit proces werd hij een keer midden in de nacht van zijn bed gelicht door een groep agenten die zijn hele hotelkamer wilden doorzoeken. Daarbij werd hij door een agent zo hard op zijn hoofd geramd dat hij in het ziekenhuis belandde.

Nadat zijn pas gebouwde studio in Shanghai in 2010 door de politie werd gesloopt, werd hij in april in 2011 in de kraag gegrepen wegens een paar vage beschuldigingen van fraude, en werd hij geblinddoekt naar een geheime gevangenis in Peking gebracht. Terwijl de 'Free Ai Weiwei'- campagne de hele wereld over ging, zat hij 24 uur per dag vast samen met twee bewakers. Dit duurde uiteindelijk 81 dagen. Het hele gebeuren beeldde hij later uit met zijn project S.A.C.R.E.D.

Hoewel Ai sinds 2011 geen dramatische aanvaringen met de Chinese autoriteiten meer heeft gehad, was het alsnog erg verrassend dat hij dit jaar door mocht gaan met zijn eerste solotentoonstelling in China ooit. Voor zijn project Ai Weiwei reconstrueerde hij een tempel uit de Ming-dynastie, in twee galerijen in de kunstzinnige wijk 798 in Peking.

Verrassend genoeg lijkt dit project niet gepaard te gaan met een politiek statement. The Global Times, onderdeel van het Chinese propaganda-apparaat, schreef dat Ai een nieuwe start had gemaakt, met een andere houding ten opzichte van de Chinese autoriteiten.

"Een slimme zet van ze," zei Ai in de studio waar we afspraken, omringd door zijn iets te dikke katten. "Je weet nooit wat je van ze kan verwachten, maar voorlopig is dit prima. Ze willen gewoon niet over mijn eerdere werk praten."

VICE: Waarom heeft het zo lang geduurd voor je je eerste tentoonstelling in China hield?
Ai Weiwei: Ja, ongelooflijk he, haha – ik ben 58. Maar het was altijd een principekwestie; ik wilde geen tentoonstelling houden in zo'n streng gecensureerde maatschappij.

Is dat nu veranderd?
Nou, ik heb ondertussen veel in het buitenland geëxposeerd, waar ik volledig de vrije hand in had en kon doen wat ik wilde. Dus voor mijn gevoel maakt het nu veel minder uit als ik hier iets neerzet waarmee ik niet helemaal kan communiceren wat ik ergens anders al over heb gebracht.

Hoe heb je voor je huidige tentoonstelling goedkeuring gekregen?
Ik heb nooit op goedkeuring gewacht. Ze houden toch elke stap die ik zet in de gaten, en ze hebben nooit ingegrepen. Als iemand in China geen 'nee' zegt, heb je een 'ja'. Maar dat wil niet zeggen dat ze er fan van zijn. Ik denk niet dat ze er blij mee waren. We moesten de datum verschuiven tot na de herdenking van de Tiananmenprotesten. Ik was niets met de herdenking van plan, maar door die verschuiving hebben ze het er zelf deel van gemaakt.

"Slechts een paar mensen in China kennen zijn werk, wat Weiwei ongetwijfeld dwars zit," schreef The Global Times over je. Wat vind je daarvan?
Als dat waar was hadden ze dat stuk natuurlijk nooit geschreven. Ze vinden dat ik te veel invloed heb, en dat is ergens natuurlijk ook wel waar.

Hoeveel invloed heb je daadwerkelijk binnen China? Je bent altijd zwaar gecensureerd en aanzienlijk populairder in het buitenland.
Vooral studenten volgen mijn werk in China. Elk jaar gaan meer dan 300 duizend Chinese studenten in het buitenland studeren, en horen vaak dan pas de echte verhalen over me, via westerse media. Dat vertellen ze dan aan hun medestudenten. De laatste keer dat ik in Tate Modern was werd ik nog niet herkend, en nu hoor ik soms dat mensen me als een soort rockster of topatleet zien of zo.

Ben je daar blij mee?
Nou, eigenlijk niet. Je verantwoordelijkheid neemt ook toe, en ik heb het gevoel dat ik nu voorzichtiger moet zijn – terwijl ik altijd heel zorgeloos kon werken. Nu denkt de Chinese overheid dat ik schade aan kan richten, en daarom mag ik Peking niet uit en word ik gecensureerd als deel van The Great Firewall. Ze beschermen me dus eigenlijk.

Hoe bedoel je dat ze je beschermen? Ze hebben je een soort van vastgeketend.
Dat is juist een goede bescherming voor me. Ik put er kracht uit om hier afgezonderd te zitten en rustig mijn messen te slijpen.

Maar je solotentoonstelling leek totaal geen politieke ondertoon te hebben.
Dat was inderdaad veel in de media te lezen ja. Het is een interessant punt, want het feit dat de media zo massaal berichten over dat de tentoonstelling niet politiek is, is eigenlijk juist een heel erg politiek punt.

The Global Times beschuldigde je er ook van dat je met je politieke statements je gebrek aan artistieke waarde probeert te verbloemen.
Ik weet niet precies hoe ze dit meten, maar ik ben blij dat ze mijn politieke statements erkennen. Ze hebben vaak ook wel goede kritiekpunten, dus ik neem hun kritiek altijd serieus.

Of je nou wel of niet iets aan het verbloemen bent, de Chinese overheid heeft wel een internationale ster van je gemaakt en je een veel groter platform gegeven dan je anders zou hebben gehad.
Klopt. Een agent zei laatst nog tegen me: "Weiwei, we behandelen je niet zo omdat je een slecht persoon bent, maar omdat je te veel macht hebt." En hoe ben ik zo machtig geworden? Dat heb ik aan hen te danken. Er is nooit een held zonder monster, en zelfs de zwakste of minst dappere persoon kan zo een held worden.

In wat voor mate word je nu in de gaten gehouden?
Ik word niet meer constant gevolgd. Eerst liepen ze altijd op minder dan honderd meter afstand achter me aan, zaten ze in de bosjes met camera's of zaten er mensen naast me in restaurants te luisteren. Ze tappen mijn telefoon en e-mail nog steeds. Elk digitaal signaal wordt in de gaten gehouden, en dat mogen ze van mij doen.

Hoe bedoel je?
Ik zei tegen ze: "Ik ben niet degene met geheimen, dat zijn jullie." Toen heb ik ze uitgenodigd op mijn kantoor en bij me thuis. Ik had ooit een camera in mijn slaapkamer geplaatst om iets te streamen [voor zijn project WeiweiCam uit 2012], en ik was vergeten dat die er nog hing. Toen werd ik terwijl ik de agenten aan het rondleiden was gebeld – of ik de camera uit wilde schakelen. Ik vroeg ze of dit daadwerkelijk een vraag was, of meer een bevel. Ze zeiden dat het een bevel was.

Afgelopen september zei je: "Mijn hart in geen jaren zo'n rust heeft gekend." Heb je dit gevoel nog steeds?
Absoluut. Als je mijn tentoonstelling in galerij 798 hebt gezien, is het je misschien opgevallen dat er onder één pilaar een steen ontbreekt. Die heb ik vervangen met een doorzichtig kristallen blok. Daarin zit een briefje dat mijn zoontje van 6 voor me had geschreven: "Xin ping er hao," dat betekent dat als je rust in je hart hebt, de wereld zal volgen. Ik voel me vrediger dan ooit.

Maar het klimaat voor kunstenaars in China wordt steeds slechter. De overheid rekent hard af met ongehoorzaamheid en probeert kunstenaars vooral de communistische waarden te laten uitdragen.
Het wordt inderdaad steeds erger. Maar de toegenomen controle verraadt wel hoe fragiel de situatie is. Mensen vragen zich af hoe je in godsnaam je burgers in de gevangenis kan gooien voor berichtjes op WeChat [de Chinese WhatsApp]. Maar als je goed nadenkt om de redenen hierachter, kom je tot het inzicht dat deze veranderingen een reactie van de overheid zijn. Ze voelen zich in het nauw gedreven, en dan nemen ze zulke maatregelen. Maar over het algemeen is China steeds vrijer. Mensen voelen zich minder gevangen door het systeem, ze zijn liberaler dan ooit tevoren.

Wat zou er gebeuren als je Peking nu zou verlaten?
Ik denk dat het prima zou kunnen, maar dan weten ze natuurlijk wel precies waar ik ben. Ik was op een gegeven moment naar Shanghai voor een Metallica-concert. Dan zie ik ze overal staan; op treinstations, in hotellobby's, enzovoort. Dan loop ik altijd even naar ze toe om te vragen wat ze aan het doen zijn.

Je postte onlangs een foto van een geheime gevangenis waar je vast werd gehouden. Hoe was het daar?
Elke keer als ik erin of eruit moest werd mijn gezicht bedekt, dus ik heb geen idee waar ik zat. Het was zogenaamd een van de best bewaakte locaties. Zelfs de soldaten die er werken weten niet waar ze zijn. Ze reizen in een geblindeerd voertuig, werken er drie of vier jaar, en gaan verder met hun leven. Ze verlaten het pand nooit.

Je hebt je gevangenschap afgebeeld met je project S.A.C.R.E.D. , waarin twee officiers je constant aanstaren. Waren ze ook gewelddadig?
Het hele gebeuren was gewelddadig. Niet fysiek – ik ben niet geslagen, maar dat had ik liever gehad.

Hoe bedoel je?
Je hebt zo'n enorme behoefte aan wat menselijke aanraking. Je wil iets voelen, ook al is het pijn. Liever dat dan iemand die je non-stop aanstaart, zonder te knipperen, alsof je een alien bent. Het ging echt zo [Weiwei staart me aan, totdat ik knipper]. Ik won wel van ze, maar ze waren goed getraind. Ik kon niet slapen met die ogen die in je rug priemen. Je word er echt knettergek van, vooral gecombineerd met dat slaapgebrek. Je kan niet meer normaal nadenken – je praat nooit met iemand, je raakt volledig geïsoleerd in je eigen hoofd. Dat is gewelddadig.

Was je niet helemaal gebroken terwijl je daar vast zat?
Wel redelijk ja; ik begon geluiden te horen die er niet waren. Rare muziek, heel hard en 24 uur per dag. Ik kreeg een of andere pil om me te kalmeren, om "mijn hersenen te repareren". Ik moest het wel nemen, want een arts controleerde of ik wel geslikt had. Het leek wel een film.

Ben je nu voorzichtiger met je politieke statements?
Mijn probleem is dat ik gevaar nooit echt aanvoel. Ik had nooit gedacht dat ze me echt op zouden sluiten, en ik denk nu dat ze het nooit weer zullen doen. Maar dat is naïef – ze doen het wanneer ze maar willen, en met wie ze maar willen.

Ik las dat ze je gewaarschuwd hadden dat ze je weer op konden pakken.
Klopt. "Volgende keer kom je niet meer vrij," zeiden ze. Het is beangstigend, maar ja, wat ga je eraan doen? Ze kunnen me wel wegstoppen, maar ik ben niet bang genoeg voor ze om te veranderen wie ik ben. Dat gaat niet gebeuren.