Een voetbaltoernooi in een zwaarbewaakte gevangenis in Oeganda

Na afloop van de halve finale tussen 'Liverpool' en 'Chelsea' is wel duidelijk wie de man van de wedstrijd was. Benon Luyima is 28 jaar oud, en scoorde net een hattrick op blote voeten. Hij speelt al acht jaar voor Liverpool en heeft er nog vier te gaan. "Wat heb je gedaan?" vraag ik. "Moord," antwoordt hij. "Ik betrapte mijn vrouw met een andere man en sloeg haar per ongeluk. Ze stierf." "Per ongeluk?" "Het was gewoon niet mijn bedoeling om haar te vermoorden."

Dit is geen typisch sportinterview, maar dit is dan ook geen typische wedstrijd. Benon heeft er net voor gezorgd dat zijn team in de finale staat van het grootste gevangenisvoetbaltoernooi in Oeganda. Het toernooi staat niet alleen bekend om de hoge kwaliteit van het voetbal dat er wordt gespeeld, maar ook om de belangrijke rol die het speelt in de rehabilitatie van de gevangenen. Mede dankzij programma's als deze heeft Oeganda een van de laagste recidivistenpercentages van Afrika.

Benon werd veroordeeld tot twaalf jaar in Luzira, en zegt dat voetbal hem geleerd heeft om zijn driftaanvallen te beheersen. "Als ik vrij kom wil ik mijn excuses aanbieden aan haar familie. Ik hoop dat ze me op een dag zullen vergeven," zegt hij. Ik vraag hem wat hij zou doen als hij ooit weer in een soortgelijke situatie belandt. "Ik zou me gewoon omdraaien en weglopen. Ik wil hier niet meer terugkomen."

Benon is een van de drieduizend mannen die vastzitten in de enige maximaal beveiligde gevangenis in Oeganda. De gevangenis staat op een heuvel buiten de hoofdstad Kampala, en is omringd door muren van twintig meter hoog. De gevangenen hangen rond op een stoffige binnenplaats in het midden van het complex, en dragen oranje of gele uniformen. Ooit gaven deze kleuren aan of iemand al veroordeeld was of nog in afwachting van proces, maar nadat het aantal gedetineerden dat nog wacht op hun rechtszaak steeg naar zo'n vijftig procent van de gevangenispopulatie werd dat systeem afgeschaft.

Als je verder de gevangenis in gaat, verdwijnen bijna alle tekenen van autoriteit. Er zijn bijna nergens bewakers te bekennen, en de gevangenen doen vrijwel alle dingen die nodig zijn om de gevangenis draaiende te houden zelf. Ze slepen grote stukken hout over de binnenplaats naar de keuken, waar mannen zonder shirt het hout met grote bijlen in stukken hakken, voor de fornuizen waar andere gevangenen koken in honderdliterpannen.

Oudere mannen telen spinazie en aardappelen in kleine tuintjes, en in de ziekenboeg dienen andere gevangenen medicijnen toe aan hun patiënten. De mate van verantwoordelijkheid die de gevangenen krijgen is opvallend, net als het gebrek aan agressie in de gevangenis.

Gevangenenbewaarder Wilson Magomu heeft de leiding over de gevangenis, en gelooft dat het noodzakelijk is dat de gevangenen iets om handen hebben om een positieve en rehabiliterende gevangenis te kunnen runnen. De cijfers laten zien dat zijn aanpak goed werkt. Luzira heeft een recidivistenpercentage van minder dan dertig procent – een stuk minder dan bijvoorbeeld Amerikaanse gevangenissen, waar gemiddeld bijna 76 procent van alle gedetineerden na hun vrijlating opnieuw in de bak belandt. "Gevangenen zijn hier om gerehabiliteerd te worden. Als iemand niets te doen heeft, als ze zich vervelen, dan raken ze veel sneller betrokken bij slechte dingen."

De mannen die hier vastzitten zijn allemaal veroordeel voor zware misdrijven – de verdachten van de bomaanslag in Kampala tijdens de finale van het WK voetbal in 2010 worden hier vastgehouden – en sommigen zitten straffen uit van tot wel 25 jaar. "Ze zijn al gestraft, wij zijn hier niet om ze verder te straffen," zegt Magomu.

De voetbalcompetitie vormt het middelpunt van het rehabilitatiebeleid van de gevangenis. Er doen tien teams aan mee, die allemaal hun namen hebben ontleend aan grote Europese clubs, zoals Liverpool, Manchester United, Chelsea, Arsenal en Barcelona. Elk team bestaat uit twintig spelers en heeft zijn eigen fanschare van toegewijde medegevangenen.

Op wedstrijddagen wordt de binnenplaats omgetoverd tot een voetbalveld. De lijnen worden getekend met witte bloem, en tussen de doelpalen (waar normaal waslijnen hangen) wordt een net gespannen. Terwijl de spelende teams zich omkleden in de ruimtes die normaal worden gebruikt als klaslokalen, komt het normale gevangenisleven even tot stilstand. Bijna alle gevangenen die niet spelen nemen hun plek in langs de zijlijnen, en de gevangenis verandert negentig minuten lang in een stadion, waar de toeschouwers in spreekkoren uitbarsten en hun lievelingsteam aanmoedigen. Liverpool is niet het enige team met een moordenaar in de gelederen. De spits van de andere finalist, Manchester United, is Jackson, een visser die tijdens een verhitte discussie een man neerstak. Hij leidt ons na de wedstrijd rond door de timmerplaats, waar hij werkt, en vertelt welke praktische vaardigheden hij hier heeft geleerd.

Het is opvallend dat de gevangenen in Luzira, zoals Jackson en Benon, veel meer bereid zijn om over hun misdaden te praten dan in de gevangenissen in andere landen die ik heb bezocht. Het gevangenispersoneel zegt dat dit te maken heeft met respect. Zij geloven dat als iemand een moord heeft gepleegd, dat ze niet voor de rest van hun leven een moordenaar maakt. Vergeving is een belangrijk onderdeel van de gevangeniservaring van alle mannen die hier vastzitten.

Toch zijn er ook genoeg gevangenen die volhouden dat ze onschuldig zijn, zoals de 21-jarige Joel, een andere aanvaller van Manchester United. Hij werd gearresteerd voor een gewapende overal en wacht al een jaar op zijn proces. Zijn verhaal is tekenend voor een groter probleem in Oeganda: Joel is een van de meer dan vijftienhonderd mannen die in Luzira zitten in afwachting van hun proces, en maanden of soms jarenlang vastzitten in een juridisch vagevuur terwijl het trage rechtssysteem van het land worstelt om alle lopende zaken te behandelen. Hoewel hij gelooft dat hij ten onrechte in de gevangenis zit, probeert Joel er het beste van te maken. Hij gaat naar school en speelt voetbal. Hij volgt lessen in aardrijkskunde en IT, en wil later computerprogrammeur worden.

Ik vraag Joel of hij denkt dat hij rehabilitatie nodig heeft. "Ja, dat denk ik wel," zegt hij. "Ik rookte vroeger, en dronk ook behoorlijk veel." Hij ziet deze kleine zonden als iets dat hij kan corrigeren nu hij hier achter de tralies zit.

Hoewel er veel te doen is voor de gevangenen in Luzira, wil dat niet zeggen dat de omstandigheden in de gevangenis goed zijn. We lopen door de slaapvertrekken van de voetballers. Het zijn enorme zalen zonder tussenwanden, waar meer dan driehonderd mannen per zaal slapen op dunne matjes op de vloer. De directie van de gevangenis erkent dat de zalen overvol zijn, maar zegt dat er niet genoeg middelen zijn om er iets aan te doen.

De eerste keer dat we Luzira bezoeken, worden we streng in de gaten gehouden door de bewakers, maar na een paar dagen krijgen we meer vrijheid. Gevangenen komen naar ons toe om te vertellen over de slechte omstandigheden in de gevangenis, en zeggen dat de orde in de gevangenis wordt bewaard door middel van een cultuur van controle en intimidatie. Ze vragen ons om te laten zien hoe het leven echt is in Luzira, een gevangenis waar de gedetineerden maar één maaltijd per dag krijgen, die bestaat uit een bord pap. Ze stoppen ons briefjes met de telefoonnummers van hun familieleden toe, in een poging om boodschappen door te geven of hun rechtszaken te versnellen. Dit doen ze stiekem, wanneer niemand kijkt; ze zijn bang dat de 'spionnen' hen zullen betrappen.

Met 'spionnen' bedoelen ze mannen als Opio Moses, een voormalige politieagent die achttien jaar uitzit voor moord. Nadat hij een belager doodde uit zelfverdediging, sloeg hij de hand aan zichzelf. Hij overleefde de zelfmoordpoging, werd opgepakt en is nu het hoofd van de psychiatrische afdeling en CEO van de voetballeague. Hij stelde het regelement op voor gevangenisvoetbal en organiseert verschillende toernooien. In ruil daarvoor heeft hij bepaalde privileges, zoals de mogelijkheid om zijn zoon regelmatig te zien. Ook krijg hij meer eten, en heeft hij een bed in plaats van een matje om op te slapen.

Opio Moses ziet toe op tien andere 'leiders', die verschillende taken hebben binnen de gevangenis en optreden als mediators tussen de gevangenen en de bewaarders als er sprake is van vermeend 'onrecht'. Maar dat is slechts één kant van hun taken. De leiders houden ook hun medegevangenen in de gaten, en melden hun bevindingen aan de bewaarders. Daar krijgen ze ook beloningen voor. Onder hen staan de teammanagers, zoals kapitein Brian Massete. De voetballers worden door deze managers uitgekozen, getraind en beloond. Die beloningen bestaan vaak uit cadeautjes die supporters van hun bezoekers hebben gekregen, en die ze doneren aan de managers als onderdeel van dit onderhandelingsproces.

De finale van de voetballeague vindt plaats op een zondag. De wedstrijddag begint in de kerk, waar congregaties van verschillende christelijke denominaties bidden. Daarna verzamelen de supporters zich langs het veld, en verschijnen de scheidsrechters op het veld, die van buitenaf zijn gekomen om de finale te fluiten. De gevangenen vinden de wedstrijd te belangrijk om over te laten aan de mogelijk partijdige leden van het scheidsrechtersteam van de gevangenis.

Tijdens de rust begint het te regenen, en de tweede helft wordt gespeeld tijdens een hevige stortbui. De dj trekt zich er niks van aan, en draait op vol volume Heads High van Mr Vegas. Gevangenen houden stoelen boven hun hoofd en dansen over de binnenplaats. Nadat het laatste fluitsignaal klinkt wordt Liverpool tot winnaar gekroond, dankzij een doelpunt van Benon.

Negentig minuten lang – en misschien nog een uur daarna – lijken de gevangenen even te vergeten dat ze gevangen zitten in een gevangenis met een prangend gebrek aan middelen. Maar wanneer de betovering langzaam uitwerkt en de twee teams bibberend van de kou staan te wachten tot de beker wordt uitgereikt, is het opeens onduidelijk of voetbal een vorm van hervorming of van tucht is in Luzira.

Luzira is allicht een betere gevangenis dan andere penitentiaire inrichtingen op het continent. Maar de koude douche en keiharde slaapmat die op Benon wachten na de wedstrijd, hebben waarschijnlijk net zoveel te maken met zijn vastberadenheid om nooit meer terug te komen in Luzira als zijn prestaties op het veld.