Enorme hamsterratten helpen dokters in Mozambique om tuberculose op te sporen

Ezequiel Maconha-Otenesse werd 's nachts geregeld wakker in het zweet, met pijn in zijn borst en vocht dat uit zijn longen kwam als hij hoestte. Een ziekenhuis in Mozambique testte de 26-jarige herhaaldelijk op tuberculose, maar het duurde meer dan vijf maanden voordat er eindelijk een diagnose kon worden gegeven.

"Ik voelde me de hele tijd zwak," vertelde Maconha-Otenesse tegen VICE News. "Ik verloor een hoop gewicht. Ik wilde niet eten en de dokters wisten niet wat er mis was."

Uiteindelijk was het een gigantische rat die rook wat de dokters niet konden vinden.

Maconha-Otenesse studeerde Dierengeneeskunde aan de Eduardo Mondlane Universiteit in Mozambique toen hij ziek werd. Toevallig werkte dokter Emilio Valverde ook op deze universiteit. Hij is een tuberculose-expert bij de Belgische hulporganisatie APOPO. Valverde runt een lab, waar hij werkt aan een bizarre manier om tbc op te sporen.

Valverde traint enorme hamsterratten om tbc te kunnen ruiken. De dieren zijn bijna zo groot als katten, ongeveer dertig centimeter lang en bijna een kilo zwaar. Met hun extreem goede reukvermogen zijn ze in staat om tbc te detecteren in sputum, een soort slijm dat wordt opgehoest vanuit de onderste luchtwegen.

"De ratten kunnen in twintig minuten meer dan honderd monsters analyseren," vertelde Valverde VICE News. "Een laborant doet over dezelfde hoeveelheid zo'n vier dagen.

Hoewel tbc genezen en voorkomen kan worden, is het op aids na de meest dodelijke besmettelijke ziekte, waar in 2013 zo'n anderhalf miljoen mensen aan overleden. Meer dan 95 procent van de gevallen komt voor in ontwikkelingslanden. Vooral Mozambique, een land met 25 miljoen inwoners aan de zuidoostkust van Afrika, is zwaar getroffen.

Elk jaar sterven er in Mozambique bijna twintigduizend mensen aan tbc, volgens het Global Tuberculosis Report. Een groot deel van het probleem is dat tbc vaak niet gediagnosticeerd wordt. Twee op de drie geïnfecteerde mensen weten niet dat ze besmet zijn.

Volgens Valverde is het huidige detectiesysteem voor tbc in laboratoria over de hele wereld "niet slecht, maar gewoon niet praktisch voor rurale gebieden met een zwakke infrastructuur, zoals Mozambique."

Sommige ziekenhuizen gebruiken machines die bijna vijftien duizend euro kosten om te testen of er tbc-bacillen aanwezig zijn. Een monster kost acht euro om te testen. Kleinere ziekenhuizen gebruiken vaak microscopen, een goedkopere procedure die ook minder precies is. Valverde zegt dat zijn ratten een veel goedkoper en efficiënter alternatief zijn. En hoe gek het ook klinkt, zijn bewering wordt ondersteund door onderzoek.

De ratten van Valverde komen uit buurland Tanzania. Ze worden flink getraind vanaf het moment dat ze zo'n vier weken oud zijn. Meteen nadat de rat zijn open ogen kan doen, wordt hij aan bepaalde stimuli blootgesteld en leert hij hoe hij met mensen om moet gaan.

De onderzoekers gebruiken een 'klikker', zodat de ratten het klikgeluid associëren met voedsel.

Als de rat eenmaal het klikgeluid koppelt aan een beloning, begint de training om geuren te herkennen. De rat kan kiezen tussen negatieve en positieve tbc-monsters, die onder speciale ruikgaten zijn geplaatst.

Als de rat pauzeert boven een positief monster hoort hij een klik en gaat de rat naar de hoek van de kooi om een beloning te krijgen.

Ratten worden vaak nog geassocieerd met het verspreiden van ziektes, van tyfus tot de pest. Hun uitwerpselen en haar zorgen vaak voor allergische reacties bij mensen en veel mensen zien ze als nare, smerige beesten.

Maar Valverde traint zijn ratten juist om mensenlevens te redden. Volgens hem hebben zijn ratten in twintig maanden zo'n twaalfhonderd gevallen van tbc gedetecteerd in Mozambique, waar traditionele middelen dat niet lukten. Hij hoopt nu dat zijn systeem in het hele land wordt toegepast.

Dr. Randall Reed, codirecteur van het John Hopkins Center for Sensory Biology, heeft onderzoek gedaan naar het reukorgaan van zoogdieren en naar hun vermogen om met veel precisie verschillende geurmoleculen te onderscheiden.

Reed vertelde dat hoewel de grote Afrikaanse hamsterratten een goede oplossing kunnen bieden in rurale gebieden, hij bezorgd is dat het misschien erg onpraktisch is. "Ik vraag me af in hoeverre deze manier van opsporing van tbc betrouwbaar is op het moment dat je buiten in de wildernis staat," zei hij.

Volgens het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention is er slechts beperkte kennis over hoe effectief de ratten zijn in het detecteren van tbc. We zullen moeten wachten tot er meer onderzoek naar gedaan is.

Volgens ziekenhuismedewerkers hebben sommige ziektes een bepaalde geur: tyfus ruikt naar brood, een bepaalde pediatrische metabolische aandoening ruikt naar siroop, leverziekte zorgt bij sommige mensen voor een vislucht in de adem en diabetes heeft een soort fruitige, zoete geur. Een bepaalde vorm van tbc schijnt naar bier te ruiken.

De APOPO-ratten moeten eerst helemaal goedgekeurd worden voor ze patiënten mogen diagnosticeren. De tests worden blind uitgevoerd, wat betekent dat geen van de onderzoekers die erbij betrokken zijn weet welke monsters tbc bevatten. De dieren moeten alle positieve monsters eruit halen om de test te halen.

Het APOPO-lab wordt ondersteund door het Ministerie van Gezondheid in Mozambique en Valverde hoopt dat het WHO ervoor zorgt dat het programma ook in andere landen wordt toegepast.

Maconha-Otenesse zegt dat hij zijn leven te danken heeft aan de knaagdieren. Nadat de ratten zijn monster testten en tbc vonden, kon hij de juiste medicatie krijgen, waardoor hij de ziekte overleefde.

"Tuberculose vermoordt mensen," zei hij. "Ik wil dan ook nooit iemand zien die ratten slecht behandelt, want ze hebben mijn leven gered."