Alles wat je wilt weten over het leven van Nelson Mandela

Tekening door Victoria Sin.

In de komende dagen en weken kun je een stortvloed aan nauwkeurig herschreven, verfijnd geformuleerde, voorspelbare kwaliteitsjournalistiek verwachten waarmee Mandela wordt herdacht. Dit stuk is dat allemaal niet. Het gaat niet over “mijn Mandela”, het gaat niet over  “de Jezus van Soweto”. Ik wil uitdrukkelijk geen bijdrage leveren aan de zee van goedbedoelde stukken die samen zijn heiligverklaring gaan vormen.

Met dit stuk beschrijf ik een paar interessante, minder bekende feiten over zijn leven, veelzeggende anekdotes en persoonlijke dingen, die samen hopelijk een betere indruk geven van de echte Mandela. Om, voor zover dat mogelijk is, door de bewieroking heen te prikken en tot iets te komen dat misschien een weloverwogener, menselijker en daardoor des te ontroerender beeld geeft.

Op jonge leeftijd leerde hij dat als je tuberculose in een vergevorderd stadium hebt, je beter geen pijp op kan steken
Toen hij negen jaar oud was, kwam Nelson Mandela op een dag thuis uit school en zag hij dat zijn vader last had van een eindeloze hoestaanval. “Hij bleef dagenlang in onze hut zitten,” schreef hij later. “Hij verroerde zich niet en sprak geen woord, en op een nacht nam hij een slechte beslissing.” Na een flinke hoestbui vroeg hij naar zijn pijp. “Hij bleef maar roken,” herinnerde Mandela zich, “waarop hij, met een brandende pijp in zijn hand, stierf.”

Hij zou zijn koppigheid van zijn vader geërfd kunnen hebben
Eigenlijk was de dood van Mandela’s vader op een soort perverse wijze een gelukkige speling van het lot. Als hij zijn hele leven in relatieve armoede op het platteland had doorgebracht, was hij waarschijnlijk niet herinnerd zoals nu. De familie Mandela verloor hun bescheiden fortuin toen Nelsons vader in de problemen kwam met Britse koloniale ambtenaren. Kort na de dood van Hendry werd de jonge Nelson uitgenodigd om bij de Thembu-koning te komen wonen. Dit was een postume gunst aan Hendry, die de koning jaren daarvoor had geholpen om aan de macht te komen. Bij de koning kreeg hij een eliteopleiding en werd hij opgevoed als deel koninklijk huis.

Hij wordt herenigd met zijn voorhuid
Het kleine stukje vlees werd op zijn zestiende begraven, nadat het met een bot mes was afgesneden door een van zijn stamoudsten. De Xhosa-traditie verbood het hem het uit te schreeuwen van de pijn en na de besnijdenis moest hij zijn gewonde penis met bladeren van een braamstruik omwikkelen. Om middernacht mocht hij de voorhuid begraven in de harde steengrond achter zijn hut. Achteraf gezien moet dit een goede voorbereiding geweest zijn op de zinloze pijn en ontberingen die hij de rest van zijn leven nog te verduren zou krijgen.

Hij studeerde aan het Oxford van Uhuru
Fort Hare in de Oost-Kaap was de enige universitaire onderwijsinstelling in Zuid-Afrika waar ook mensen met een donkere huidskleur naartoe mochten. Dat resulteerde in de jaren veertig en vijftig in een soort Praagse Lente aldaar, en het merendeel van de Afrikaanse nationalistische intelligentsia werd hier opgeleid: Robert Mugabe van Zimbabwe, Julius Nyerere van Tanzania, Seretse Khama van Botswana, en Kenneth Kaunda van Zambia. Ook Desmond Tutu was er even priester. Maar Mandela verliet de school voortijdig.

In zijn positie als democratisch verkozen studentvertegenwoordiger op Fort Hare raakte hij al snel verwikkeld in een conflict met het hoofd van de universiteit. Mandela weigerde te voldoen aan een ultimatum dat hem was gesteld, en werd vervolgens van de universiteit gestuurd wegens ongehoorzaamheid. Voor welke goede zaak dook deze levenslange strijder voor gelijkheid en gerechtigheid voor het eerst in het harnas? De matige kwaliteit van het kantinevoedsel.

Collage door Marta Parszeniew.

Zijn eerste huwelijk was zelfs nog heftiger dan zijn tweede
Mandela heeft nooit ontkend dat hij zijn eerste echtgenote bij de keel heeft gegrepen. Zijn kant van het verhaal was dat ze ruzie hadden en dat zijn vrouw een gloeiende pook uit het vuur had gehaald, waarop hij het uit haar handen had getrokken. Zijn relatie met Evelyn was over het algemeen problematisch. Toen hij een keer op borgtocht was vrijgekomen, trof hij een leeg huis aan. Zijn vrouw had hem verlaten en had de kinderen meegenomen. Zelfs de gordijnen waren verdwenen. “Op de een of andere manier raakte ik nog het meest overstuur van dat detail,” vertelde hij later. Over het algemeen gedroeg hij zich in die periode zoals de cultuur waarin hij opgroeide, voorschreef: hij beschouwde zichzelf als hoofd van het huishouden, en verwachte ook gehoorzaamd te worden. Collega’s van het ANC herinneren zich nog dat Mandela in die periode een echte rokkenjager was.

Dankzij zijn lengte, mooie pakken en atletische bouw was hij altijd omringd door beïnvloedbare meisjes die hem maar al te graag hoorden praten over vrijheid en gelijkheid. Evelyn zweeg jarenlang over haar ex-man, maar aan een van de eerste biografen, Fatima Meer, vertelde ze dat hij “de enige man waar ze ooit van heeft gehouden,” was, en “een geweldige vader.”

Hij had twee dochters die Makaziwe heetten
De tweede was vernoemd naar de eerste, die overleed aan een hersenvliesontsteking toen ze pas negen maanden oud was en Mandela nog rechten studeerde aan Wits University.

Zijn oudste zoon kwam om bij een auto-ongeluk
Dat gebeurde toen Mandela in de gevangenis zat en zijn zoon 24 was. "Ik hoorde het om ongeveer half drie ‘s middags,” schreef hij later. “Het leek alsof mijn hart stopte met kloppen en het bloed dat altijd vrijelijk door mijn aderen had gestroomd, bevroor. Ik kon lang niet denken of praten en ik voelde alle kracht uit me stromen. Uiteindelijk ben ik toch terug in mijn cel beland.”

Anti-apartheidsactivist Walter Sisulu kwam kort daarna bij hem langs. Mandela liet hem de telegram zien, waarna de twee elkaars hand vastpakten en de rest van de avond stil naast elkaar zaten. In een hartverscheurende brief vroeg Mandela toestemming om naar de begrafenis van zijn zoon te gaan. Zijn verzoek werd afgewezen.

Het verdriet bleef Mandela achtervolgen: zijn kleindochter verdronk in 2008 en zijn achterkleindochter kwam om bij een auto-ongeluk op de avond voordat het WK in Zuid Afrika werd geopend.

Zijn andere zoon, Makgatho, overleed in 2005 aan de gevolgen van AIDS
Ondanks dat er in Zuid-Afrika een pandemie woekert – het gevolg van jarenlange misinformatie – bleven zelfs grote namen van het ANC in de jaren negentig en begin deze eeuw steeds maar doodgaan aan ‘longontstekingen’ en ‘onbekende doodsoorzaken’. Mandela doorbrak het taboe, en vertelde het land waar zijn zoon echt aan overleden was.

Collage by Marta Parszeniew.

Hij mag dan verschrikkelijk dapper geweest zijn, hij zat er toch echt niet op te wachten om opgehangen te worden
In een vaak geciteerde speech bij zijn terechtstelling voor hoogverraad, daagde Mandela de staat uit om hem af te maken. Maar achter de schermen, zo zei hij later, “had ik helemaal geen zin om een martelaar te worden. Als het moest, dan was ik er klaar voor. Maar ik leefde altijd met de angst dat ze het daadwerkelijk zouden doen.”

Tijdens dat tumultueuze jaar leken Mandela en zijn medeveroordeelden het meest bezorgd over hoe ze dood zouden gaan. Ze hadden een soort doodsetiquette. Of zoals Joel Joffe, een van zijn advocaten, destijds zei: “We gingen langs bij de gevangenen om met ze te praten. Ze waren kalm, terwijl ze in de schaduw van de dood leefden en de spanning bijna ondraaglijk was. Toch was er maar één ding waar ze het over wilden hebben: hoe ze zich in de rechtszaal moesten gedragen als het doodsvonnis zou worden uitgesproken.”

Toen Winnie (zijn vrouw) ook in de gevangenis zat, adviseerde Nelson haar over hoe ze zich daar het beste doorheen kon slaan
Dat advies luidde: Elke avond voor het slapengaan vijftien minuten mediteren.

Nelson Mandela is op een gegeven moment gered door de Britten
In 1981 schreef de voormalige Zuid-Afrikaanse spion Gordon Winter in Inside BOSS, zijn memoires, over hoe hij een tip had ontvangen over een geheim plot van de Zuid-Afrikaanse overheid. Die Apartheidminnende nationalisten hadden Mandela in 1969 zogenaamd willen redden uit de gevangenis. Bij die ‘reddingsactie’ zou Mandela ‘per ongeluk’ neergeschoten worden. Maar de Britse inlichtingendiensten kwamen erachter, en staken er een stokje voor.

Er zijn drie verhalen waaruit je zou kunnen opmaken dat Mandela gehecht was aan de gevangenis.
1) In 1985 wilde P.W. Botha, de toenmalige president, Mandela vrijlaten. Hij had twee voorwaarden: Ten eerste zou hij terug moeten naar het thuisland Transkei, dat buiten officieel Zuid Afrikaans grondgebied lag. Ten tweede zou hij geweld moeten afzweren. Mandela had in beide geen zin, en moest als direct resultaat nog vijf jaar in de gevangenis doorbrengen.

2) In 1990 kreeg Mandela te horen dat hij nog maar twee dagen in de gevangenis hoefde te zitten, zonder enige voorwaarden. Mandela probeerde meteen te onderhandelen over zijn eigen vrijheid. Hij zei dat hij tijd nodig had, en daarom nog twee weken extra moest doorbrengen in de gevangenis. De toenmalige president F.W. De Klerk zei later: “Ik realiseerde me toen dat dit geen makkelijke man zou zijn om mee te onderhandelen.”

3) Toen hij in 1999 aftrad als president trok hij zich terug in zijn dorp Qunu. Hij liet daar een huis bouwen dat een replica was van het optrekje waar hij de laatste dagen van zijn gevangenschap had doorgebracht. Blijkbaar was dat een van de gelukkigste tijden van zijn leven geweest. Hij had daar opeens toegang gehad tot alle boeken die hij maar wilde, en niemand had hem lastiggevallen. Daar beleefde hij een soort prepensioen, waarin hij veel las en schreef. Iets waar hij later helemaal geen tijd meer voor had.

Collage door Marta Parszeniew.

Hoewel zijn rol soms enigszins wordt overdreven, is er wel een aanwijsbaar moment waarop hij Zuid-Afrika eigenhandig heeft gered
Het is al bijna vergeten, maar Mandela's finest moment was misschien wel in april 1993. Onderhandelingen over de toekomst van Zuid-Afrika waren nog in volle gang, toen een Poolse immigrant de leider van de Communistische Partij, Chris Hani, neerschoot. Hani werd neergeschoten op zijn eigen oprit, op bevel van een extreemrechts Afrikaner kamerlid.

Binnen een paar uur kwam het land terecht in een neerwaartse spiraal van geweld en een dag later stond het dodental al op zeventig.

Mandela verscheen op de televisie. Niet om mensen te vertellen om elkaar naar de strot te grijpen, winkelruiten in te gooien en blanken te gaan knuppelen. Nee, hij bracht kalmte.

"Vanavond reik ik een hand uit naar elke Zuid-Afrikaan. Zwart, blank, vanuit het diepst van mijn ziel," las hij voor vanaf de auto-cue. “Een blanke man, vol vooroordelen en haat, kwam naar ons land en beging een daad die zo afschuwelijk was dat ons hele land nu aan de rand van de afgrond staat. Een blanke Afrikaner vrouw was getuige van de moord en riskeerde haar eigen leven zodat we deze man konden pakken en terecht kunnen stellen voor zijn daden.”

De gepassioneerde speech over rassenrelaties stopte de spiraal van geweld.

Mandela was best wel een communist
Mandela een grotere fan van Nehru’s Fabianisme dan Ghandi’s meer luchtige economische theorieën. In de vroege jaren zestig zat hij bij een organiserend comité van de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij. Ironisch genoeg was dit een van de redenen dat het Apartheidsregime zo lang heeft kunnen bestaan. Het Westen verleende steun aan Apartheid, omdat dit regime een communistische overnamen van Zuid-Afrika tegenhield. Pas toen de Sovjet-Unie in elkaar stortte, was dat gevaar geweken. Het Westen draaide in de jaren tachtig de geldkraan wat dichter, waardoor het regime bijna bankroet raakte. Dat bracht ze naar de onderhandelingstafel.

Terwijl Europa en de Verenigde Staten in de jaren negentig een meer rechtse, neo-liberale koers gingen varen, probeerde Mandela een middenkoers te varen: een beetje herdistributie van welvaart hier en vrij lage belastingen daar, gecombineerd met vrij strikte rechten voor arbeiders. Er werd niets genationaliseerd en er kwam een stevige strijd voor investeringen uit het buitenland.

De resultaten van dat beleid zijn niet eenduidig. De economie is gegroeid met ongeveer drie procent per jaar, maar de werkeloosheid is maarliefst 25%. Dat is vrijwel hetzelfde als toen Mandela president werd.

Tot tien jaar na Mandela’s presidentschap moest hij nog een speciale ontheffing hebben om naar de Verenigde Staten te kunnen reizen. Hij stond in hun dossiers namelijk nog steeds te boek als terrorist
Maar goed, iedereen weet dat de Amerikaanse immigratiedienst een stelletje teringlijers is.

Nelson Mandela was fysiek niet in staat om te huilen! Zijn traanbuizen waren kapot door jarenlange arbeid in kalksteenmijnen op Robbeneiland. 
:’(

Volg Gavin op Twitter: @hurtgavinhaynes

Plaatjes van Nelson Mandela in de collages van Marta Parszeniew  via, via, via.