De lange weg van Afghanistanveteraan Tony naar de Invictus Games

Tussen 2002 en 2010 werden rond de 29 duizend Nederlandse militairen uitgezonden naar Afghanistan. Het merendeel was onderdeel van de taskforce Uruzgan, die op pad werd gestuurd om bij te dragen aan de wederopbouw van het land, maar in de loop van de jaren steeds meer op een vechtmissie begon te lijken. Nadat de troepen werden teruggetrokken, ging de discussie in de media en de politiek vooral over het geld dat de taskforce had gekost, en de vraag of de Nederlandse bijdrage wel zin had gehad. Over de 24 doden en 140 gewonden die in Uruzgan vielen werd een stuk minder gepraat.

De Amsterdamse Toninho Norden raakte in 2008 gewond in de buurt van Tarin Kowt, toen de jeep waarin hij zat op een bermbom reed. Bij de explosie kwamen twee andere militairen om, en raakte Toninho beide benen kwijt. Nadat Tony wakker werd in het militair ziekenhuis in Utrecht, moest hij drie jaar lang revalideren om weer op kracht te komen en zichzelf te kunnen redden.

De afgelopen maanden trainde de 28-jarige Tony voor de Invictus Games, een paralympisch toernooi voor gewonde militairen dat vorig weekend in Florida werd gehouden, en waar hij meedeed in de onderdelen kogelstoten, powerlifting, en rolstoelbasketbal. Fotograaf Jan-Joseph Stok volgde Toninho gedurende twee maanden in de aanloop naar de Games. Stok werkte de afgelopen tien jaar vooral in conflictgebieden in Afrika, waar hij onder andere reportages maakte over de burgeroorlog in Darfur en zogenaamde bloedmobieltjes in Congo. Voor de serie Tony the Wounded Soldier zocht hij het dichterbij huis, en legde hij de lange weg die Toninho aflegde naar de Invictus Games vast op de gevoelige plaat.

Ik sprak hem over zijn reportage, en de manier waarop we in Nederland omgaan met oorlogsveteranen.

VICE: Hoi, Jan-Joseph. Hoe heb je Toninho leren kennen?
Jan-Joseph Stok: Dat was eigenlijk bij toeval. Dit is een verhaal dat ik al heel lang wilde maken, maar het is niet zo makkelijk om in contact te komen met gewonde veteranen in Nederland – je krijgt niet zomaar namen van Defensie of zoiets. Toninho heb ik gevonden via een facebookpagina voor veteranen. Ik kwam zijn foto en verhaal daar tegen, en heb toen contact met hem opgenomen.

Duurde het een tijdje voordat je voldoende vertrouwen had opgebouwd, of ben je al snel begonnen met fotograferen?
Dat is wel vrij snel gegaan. We hebben eerst een keer afgesproken, zodat ik goed kon uitleggen wat ik wilde doen, en daarna ben ik regelmatig mee geweest als hij training had, en ben ik ook bij hem thuis geweest op feestjes en dat soort dingen. We hebben wel een goede band gekregen. Dat is ook het mooie aan fotografie, dat je in bepaalde werelden komt waar je anders niet zo snel in zou belanden. En als je die camera niet had, zou je misschien ook niet zo intiem met iemand kunnen omgaan.

Tony wilde zelf ook graag zijn verhaal kwijt. Hij heeft weleens tegen me gezegd dat gewonde soldaten één keer per jaar aandacht krijgen tijdens de Veteranendag, en de rest van het jaar een beetje worden vergeten. Ik heb via hem ook andere Nederlandse soldaten ontmoet die gewond zijn geraakt en erg heftige dingen hebben meegemaakt. Veel van die jongens hebben er heel erg behoefte aan om hun verhaal te vertellen – om erkenning te krijgen voor wat ze hebben gedaan, en ook om te begrijpen waarom dit hen overkomen is.

Je hebt Tony twee maanden lang gevolgd. Merk je dat je dan ook echt een band opbouwt met iemand?
Ja. Je leert elkaar natuurlijk steeds beter kennen, en daar bouwt het vertrouwen zich ook wel mee op. Je krijgt dan ook bewondering voor zo iemand. Tony traint keihard, hij zeurt niet, en hij wil alles doen zoals iedereen. Hij wil niet gezien worden als een gehandicapt persoon, maar juist als Tony. Ik heb daar veel respect voor, hoe hij het beste van zijn situatie maakt en keihard traint om iets te bereiken.

Is dat ook waarom je deze reportage hebt gemaakt – om Tony als persoon te laten zien?
Ik wilde vooral de consequenties van oorlog laten zien. Ik ben zelf ook veel in oorlogsgebieden geweest – ik was in december nog in Mali bij de Nederlandse troepen – en dat doet altijd iets met je. Bij gewonde veteranen als Tony zijn de gevolgen van oorlog heel fysiek en zichtbaar, maar er zijn ook veel soldaten die last hebben van posttraumatische stressstoornis. Al die militairen die in Afghanistan zijn geweest om te patrouilleren of te bombarderen, of die zelf ook zijn gebombardeerd…je komt daar nooit helemaal ongeschonden van terug, of je nou gewond bent geraakt of niet. In Amerika wordt daar veel over gesproken, maar hier in Nederland wordt er weinig over gediscussieerd.

Waarom is dat zo, denk je? Is dat gewoon omdat we minder soldaten hebben die op vechtmissies worden uitgezonden?
Wat ik van de discussies onder de veteranen heb begrepen, is dat het nu wel wat minder is omdat de missies waarop ze uitgezonden worden minder gevaarlijk zijn. Maar in Afghanistan zijn bijvoorbeeld wel veel doden en gewonden gevallen. Je merkt dat we hier een hele andere houding hebben ten opzichte van veteranen dan in de Verenigde Staten. Tony vertelde bijvoorbeeld dat als hij in Amerika is, hij echt als een held wordt gezien. Als hij daar naar een restaurant gaat, wil iedereen voor zijn eten betalen. In Nederland gebeurt dat niet, veteranen krijgen hier veel minder erkenning.

Ik kan me voorstellen dat gewonde veteranen dat erg frustrerend vinden.
Ja, en daarnaast worstelen veel gewonde veteranen ook met de vraag of hun missies wel zin hebben gehad. Nu de Nederlandse troepen voor een groot deel teruggetrokken zijn uit Afghanistan, snap ik ook zijn vragen als: waarom zijn we daarheen gegaan om vervolgens niet te blijven? Als het nog steeds een zooitje is daar, waarom ben ik dan mijn benen kwijtgeraakt? Dat is ook een reden waarom ik denk dat ze die erkenning nodig hebben: ook om het gevoel te hebben dat hun bijdrage niet voor niks is geweest.

Ga je Tony nog verder volgen, of is het project nu afgerond?
Nou ja, het is natuurlijk nooit helemaal klaar. We hebben nog steeds contact, en hij heeft me ook berichtjes gestuurd vanuit de Invictus Games in Florida over hoe het gaat en hoe hij zich voelt. Het kan ook heel goed dat dit nog maar het begin is van een nog groter project. Misschien dat ik nog andere veteranen ga volgen die gewond zijn geraakt, om die discussie ook op gang te brengen in Nederland. En niet alleen in Nederland; ook op Europees niveau wordt er weinig gesproken over de consequenties van oorlog.

Ben je nog met andere projecten bezig?
Ik ben met een groot project bezig dat Che in Congo heet. Vijftig jaar geleden was Che Guevara in Congo voor een missie, die heel lang door Cuba geheim is gehouden omdat het eigenlijk een mislukking was. Ik heb in november en december dezelfde route afgelegd die Che heeft gedaan. We zijn nu bezig om daar de documentaire over te monteren, en er komt ook nog een boek en expositie over.

Bekijk meer werk van Jan-Joseph Stok op zijn website.