Hebben mensen die in complotten geloven een psychische stoornis?

De hele week staat VICE in het teken van psychische gezondheid, en proberen we een licht te schijnen op een aantal van de belangrijkste kwesties die daarbij komen kijken.

Een vriend van me stuitte ooit per toeval op een bizar blog. Een paar maanden later liet een andere vriend me exact hetzelfde blog zien, waar hij ook toevallig op terecht was gekomen. Op de site staan verhalen die zijn geschreven door Maud Oortwijn. Ze studeerde aan de Warwick University en schreef in 2011 haar proefschrift, over bedrijven die besluiten in het buitenland zaken te gaan doen. Het proefschrift resulteerde in een boek, Zakendoen over de grens, waarover ze later werd geïnterviewd voor NUzakelijk.

Datzelfde jaar brengt Oortwijn het boek Dag Licht uit – een roman over een meisje Nora dat wordt gestalkt door "krachten uit Den Haag". Het boek zou gebaseerd zijn op ware gebeurtenissen. Eind 2012 schrijft ze opnieuw een boek over die gebeurtenissen, die ze zelf zou hebben meegemaakt. Oortwijn beweert dat ze al lange tijd wordt gestalkt door de Nederlandse overheid. De reden zou een gebeurtenis op 6 december 2000 zijn. Ze was toen met een vriendin in Bangkok, en stuitte daar per ongeluk op een tafereel waarbij ze een groep mensen pedofiele handelingen zag verrichten bij een jong jongetje. Op haar weblog en in een uitzending op de online radiozender Argusoog legt ze haarfijn uit wat ze zag: de groep bestond onder andere uit koningin Beatrix, prins Claus, prins Willem-Alexander, prins Maurits en minister Korthals van Justitie. Ze deed aangifte van de zaak, maar de hoofdofficier van Justitie liet in een officiële brief weten niet over te gaan tot onderzoek.

Oortwijn beweert op haar blog bovendien dat ze zelfs al langer wordt gestalkt door geheime diensten. Dat 'gangstalkingprogramma' staat volgens haar onder leiding van George Clooney.

Het verhaal deed veel stof opwaaien onder complottheoretici en andersdenkenden, maar zelfs in deze achterdochtige kringen namen veel mensen haar niet serieus. Ik denk dat heel weinig mensen Oortwijns verhalen geloven, en gezien de extreem fanatieke toewijding waarmee ze hiermee bezig is geweest, zullen veel mensen zeggen dat er bij deze vrouw iets niet in orde is. Sterker nog, ik heb heel lang getwijfeld of het ethisch gezien wel oké is om haar verhalen als aanleiding te gebruiken voor dit stuk. Moet je iemand die zulke bizarre dingen zegt niet tegen zichzelf in bescherming nemen, dacht ik.

Het probleem is dat wanneer je zegt: 'die moet je niet serieus nemen, die heeft psychische problemen, laat deze arme vrouw met rust', je iemand volledig buitensluit van het normale leven. Als zo iemand voor je zou staan zou je vriendelijk knikken bij alles wat ze zegt, omdat je haar toch niet serieus neemt. Al zou George Clooney daadwerkelijk met een bijl achter je staan, je zou je niet eens omdraaien als ze je zou waarschuwen.

Iemand voor gek verklaren omdat hij of zij iets beweert dat ongeloofwaardig klinkt, is in beginsel dom en kortzichtig. Eén ding is namelijk zeker: in ieder geval niet alle mensen die in alternatieve theorieën geloven, doen dat omdat ze psychische problemen hebben. Ik denk dat heel wat mensen vriendelijk hebben geknikt en hem een klopje op de schouder hebben gegeven, wanneer Edward Snowden hen vertelde dat alle communicatie in de hele wereld in de gaten wordt gehouden door één instantie, en dat hij naar Moskou was gevlucht omdat de FBI achter hem aan zat. Als ik een blog was tegengekomen waarop iemand beweert dat de CIA in het uiterste geheim experimenten heeft gedaan op mensen, waarbij geprobeerd werd om controle te krijgen over hun geest door ze te hersenspoelen, en door ze LSD te geven en daarna geestelijk te martelen terwijl ze de pan uit tripten, dan zou ik lang hebben getwijfeld of het ethisch gezien oké is om het op te schrijven. (Alleen is dit echt gebeurd.)

Hier komt nog eens bij dat als een machtige groep mensen inderdaad iets doet wat niemand mag weten, zij er alle belang bij hebben om degene die achter dat geheim komt voor gek te laten verklaren. Iemands alternatieve theorieën toeschrijven aan iemands psychische problemen wordt zo onderdeel van het complot. Tegelijkertijd zullen mensen die wel door daadwerkelijke psychische problemen in krankzinnige complotten geloven, dat ook altijd zo zien.

Wanneer ontkenners de complotdenkers een psychische stoornis toedichten, zullen de complotdenkers dat zien als een bevestiging van hun gelijk, wat voor de ontkenners weer een bevestiging is van hún gelijk. Dit lijkt me lastig werken.

Ik vraag me af hoe mensen die alternatieve theorieën aanhangen tegen de geestelijke gezondheidszorg aankijken, en bel Anton Teuben. Teuben (bij wie we voor dit artikel thuis langs gingen) is de oprichter van Niburu – de website voor complottheoretici, ufospotters en andere andersdenkenden, en van SOPN – een persbureau voor kritische theorieën dat in 2012 als politieke partij meedeed aan de verkiezingen. Teuben doet al sinds de jaren tachtig over de hele wereld onderzoek naar dingen die in de reguliere media worden weggelachen – zoals buitenaards leven, chemtrails en elektromagnetische trillingen die genezing bevorderen.

Teuben vertelt me dat hij zich niet bezighoudt met alternatieve theorieën, maar met harde feiten van dingen die normaal gesproken niet onderzocht worden. De afgelopen decennia sprak hij over de hele wereld met militairen, piloten, en politici als Rutte en Samson. Samen met tientallen medestanders zat hij in een villa in Soest, waar ze onderzoek deden en schreven voor Niburu. Teubens grootste missie is om mensen bewust te maken van de dingen waar hij al zo lang onderzoek naar doet. Het feit dat er zoveel over de vluchtelingencrisis wordt bericht, is vooral om af te leiden van het échte nieuws over bijvoorbeeld contact met buitenaards leven, zo zweert hij me.

Ik vraag hem of mensen hem vaak voor gek verklaren. "Wij hebben er natuurlijk veel mee te maken," zegt hij. "Alleen al in het noorden van Nederland zitten duizenden mensen in de geestelijke gezondheidszorg. In heel Nederland gaat het om tienduizenden mensen, die iets hebben meegemaakt, maar op het moment dat ze erover vertellen voor gek worden verklaard, omdat het totaal ingaat tegen de realiteit die ons wordt gepresenteerd." Als ik hem vraag hoe hij tegen de geestelijke gezondheidszorg aankijkt, zegt hij: "In de geestelijke gezondheidszorg gaat werkelijk alles fout. Het punt is dat je niet eens met die mensen kunt praten, omdat die mensen al helemaal zijn voorgeprogrammeerd. Ik kan het ze niet eens kwalijk nemen."

Als ik heb opgehangen ben ik in de war. Ik vind het moeilijk om Teuben in alles te geloven, maar net zo moeilijk om de dingen die hij zegt af te doen als waanbeelden van iemand bij wie een steekje los zit. Teuben heeft de wereld over gereisd, weet waar hij het over heeft, praat in heldere zinnen. Ik realiseer me dat het veel te kortzichtig is om ofwel in iemands bizarre theorieën te geloven, of diegene voor gek te verklaren. Toch blijf ik het gevoel houden dat iemand die heilig gelooft dat ze de hele dag achtervolgd wordt door George Clooney, hulp nodig heeft.

Ik wil weten hoe men hier in de psychische gezondheidszorg mee omgaat, en bel Sanneke de Haan. Ze is opgeleid als filosoof, en past die kennis nu toe op de psychiatrie. Een van haar goede vrienden stortte zich ooit vol overgave in de wereld van complottheorieën. Daardoor raakte ze geïnteresseerd in het verschil tussen gezond kritisch zijn en wanneer dat problematisch of zelfs pathologisch wordt.

"Een vuistregel in de psychiatrie is dat het geen zin heeft om inhoudelijk in te gaan op iemands wanen, omdat iemand daar nu juist heel onredelijk in is," vertelt ze. De bizarheid van iemands verhaal kan een aanwijzing zijn voor een psychische stoornis, maar je kunt daar nooit op bouwen. Bovendien zit er een enorm grijs gebied tussen iemand als Tom Derksen – die achteraf terecht bleek te geloven dat Lucia de B onterecht is veroordeeld voor een meervoudige moord – en iemand die beweert dat Poetin een alien is."

"Een betere aanwijzing is hoe geobsedeerd iemand met iets bezig is. Als iemand niet meer functioneert omdat-ie alleen maar met dat ene ding bezig is, kan dat zorgwekkend zijn. Maar zelfs dat is lastig: topsporters zijn ook extreem geobsedeerd met één ding bezig. Toch is het meestal geen goed teken als iemand met één blik de wereld ziet en totaal niet meer openstaat voor andere verhalen."

Nog steeds vind ik het ingewikkeld om te begrijpen wanneer iemand psychisch gezond en gewoon kritisch en achterdochtig is, en wanneer iemand door psychische problemen waanbeelden heeft. Misschien is die grens wel heel vaag, en misschien zelfs wel onbelangrijk. Een betere vraag is misschien: wanneer komt iemand die in vergaande complotten gelooft in de geestelijke gezondheidszorg terecht? De Haan zegt: "In principe moet iemand zelf hulp zoeken, maar dat is vaak lastig, omdat mensen die ver heen zijn vinden dat niet zij, maar de rest van de wereld een probleem heeft. Mensen uit hun omgeving moeten dan dus aan de bel trekken, maar gedwongen opname is heel lastig – dat kan eigenlijk alleen pas als iemand een gevaar is voor zichzelf of de omgeving."

Je moet het dus bont maken om gedwongen opgenomen te worden. Iemand die het bont maakt is Micha Kat, die Maud Oortwijn goed kent. Kat schreef ooit voor NRC Handelsblad maar heeft zich sindsdien diep in allerlei complottheorieën gestort. Johan Friso zou betrokken zijn bij de moord op Marianne Vaatstra, diverse mensen waaronder de hoofdredacteur van de NOS zouden kinderen hebben verkracht. Kat werd meerdere keren veroordeeld. In een item van Powned zegt Peter R. de Vries over Kat: "Het wordt tijd dat deze mensen gedwongen psychiatrische opname krijgen, in een dwangbuis worden gedaan en afgevoerd. Dat klinkt cru, maar die grens is toch echt wel bereikt."

Iemand die wel eens te maken heeft met mensen die complottheorieën aanhangen is Jean-Pierre van de Ven, psycholoog bij Fonds Psychische Gezondheid. "In principe gaat het zo dat wanneer iemand een gevaar vormt, diegene wordt meegenomen door de politie en wordt onderzocht door een 'acuut behandelteam', om te kijken of iemand een psychische stoornis heeft. Als dat zo is moet een rechter bepalen of iemand voor drie weken mag worden opgenomen – en een psychiater mag eisen dat iemand zich onder behandeling stelt (dus medicatie neemt, gesprekken voert, etcetera)."

Een cruciaal moment is dus de diagnose van het 'acuut behandelteam' – of in minder heftige situaties van de psycholoog. Hoe bepaal je of iemand die beweert dat de NSA alle communicatie ter wereld monitort geestesziek is of niet (stel de FBI heeft deze persoon te pakken weten te krijgen?)

"Je mag nooit een diagnose stellen op basis van wat iemand zegt," vertelt van de Ven. "Dat is maar goed ook, want dan krijg je Russische toestanden. Maar ik luister er wel naar. Als iemand zegt: 'ik word achtervolgd door die twee mensen', dan check ik dat. Ten eerste om te kijken of iemand hallucineert, maar ten tweede om te kijken of iemand niet gewoon gelijk heeft. Iemand zei ooit dat hij langzaam een punthoofd kreeg, en daardoor niet goed meer kon ademen. Dan ben je geneigd te denken: die is het spoor bijster. Maar diegene bleek gevaarlijke poliepen in z'n neus te hebben."

Wat wel een aanwijzing kan zijn voor een bepaalde stoornis, is hoe iemand praat. "Soms praat iemand niet coherent – dan vertelt diegene over dat-ie in Amsterdam was, en een zin later is die persoon opeens in Apeldoorn. Waar je ook en vooral op let, zijn 'formele denkstoornissen'. Weet iemand waar hij is en in wat voor tijd hij leeft? Wat is iemands stemming? Heeft iemand hallucinaties? Zo is er een aantal criteria, waarmee je een diagnose kunt stellen."

Grofweg kun je stellen dat wanneer iemand die in extreme complottheorieën gelooft, het zou kunnen dat iemand ofwel in een psychose verkeert, of een schizotypische persoonlijkheidsstoornis heeft, vertelt Jean-Pierre van de Ven. Dat laatste betekent dat je in een continue waan verkeert. Een psychose, daarentegen, is een korte, acute periode waarin iemand waanbeelden en zelfs hallucinaties kan hebben. Wel bestaan er allerlei stoornissen waardoor psychoses steeds weer kunnen terugkeren, zoals schizofrenie, een schizoaffectieve stoornis, een manie, of borderline.

Tot slot is er nog één vraag die me beroert. Kan een gezonde interesse in alternatieve theorieën uiteindelijk leiden tot een psychische stoornis? De Haan denkt dat een interesse voor alternatieve theorieën niet per se tot problemen leidt. Het kan uit de hand lopen, maar daar is doorgaans meer voor nodig: ingrijpende levensgebeurtenissen zoals het verlies van een baan of het uitgaan van een relatie.

"Alleen al de hoeveelheid tijd die iemand heeft kan van grote invloed zijn," vertelt de Haan. "Als je een baan hebt, en veel sociale contacten, dan heb je simpelweg geen tijd om heel obsessief bezig te zijn met complottheorieën. Andersom, als zoiets je leven gaat beheersen haken er steeds meer mensen [vrienden, familieleden] af, en dan kom je in een wereldje terecht waar iedereen denkt dat het einde nabij is."

Anton Teuben ziet vooral het niet geloofd worden als oorzaak van psychische problemen. "Je wordt in diskrediet gebracht, weggezet als zwever; kinderen die iets gezien hebben worden naar de psychiater gestuurd. Dan raak je in een isolement, en in een depressie, en als je er ook nog pillen bij gaat slikken, dan gaat het fout."

Teuben drukte me tot slot op het hart dat hij mee wilde werken omdat hij het belangrijk vindt dat de dingen waar hij zoveel onderzoek naar heeft gedaan verteld worden aan een breder publiek. Bij dezen: neem eens een kijkje op zijn website. Je hoeft misschien niet eens per se alle uitkomsten van zijn onderzoeken over ufo's, chemtrails en de Schumann-resonantie te geloven. Wel denk ik dat als je Teuben op z'n minst niet gelijk wegzet als 'iemand die niet spoort', 'een gekkie', 'iemand bij wie een steekje los zit', 'iemand die op zijn hoofd is gevallen', enzovoorts – alleen al het aantal bestaande uitdrukkingen geeft aan hoe graag we dat onderscheid maken – hij al een heel end geholpen is.

_Als jij of iemand uit je omgeving worstelt met psychische problemen, neem dan contact op met Stichting Korrelatie op 0900 1450, of kijk op korrelatie.nl. _Als je meer wil weten over psychoses, kijk dan op_ _psychischegezondheid.nl.

Lees meer stukken over geestelijke gezondheid op onze themapagina.