Het verband tussen 20 schedels, een doofpotgenocide en de Holocaust

Als mensen je vragen of je misschien even hun scriptie wil lezen en zeggen wat je vindt, ben je het haasje. Als je weigert ben je een ongeïnteresseerde zak die z'n tijd te belangrijk vindt om in het ploeterwerk van een vriend te steken, en als je instemt moet je je avonden lang een weg door pagina's vol taaie letterbrij heen gapen. Maar toen ik hoorde over de masterscriptie van Leonor Jonker wilde ik haar juist extreem graag interviewen.

Leonor volgt een onderzoeksmaster Modern History, en heeft de afgelopen maanden onderzoek gedaan naar twintig schedels, van slachtoffers van de Herero-oorlog – een door Duitsland gepleegde genocide, begin vorige eeuw. Als ze vertelt over wat er allemaal voor vreselijks is gebeurd zegt ze geregeld met grote pretogen: "Oja, dat is ook heel leuk!" Dat klinkt gek, maar, zoals ze zelf zegt: "Ja sorry, ik word altijd erg enthousiast van heel lugubere dingen." Toch heeft ze nadat ze de eerste versie inleverde een week lang last gehad van spookbeelden, en kon ze nauwelijks meer een film kijken die over iets heftigers ging dan verliefde tieners of struikelende clowns. Wat best voorstelbaar is, na maandenlang intensief onderzoek doen naar schedels, afgehakte hoofden, genocide, racisme en een flink vleugje Holocaust.

Ze schreef eerder het boek No future nu, over de geschiedenis van punk in Nederland en hoe dat eigenlijk alles heeft beïnvloed. Een totaal ander onderwerp, maar met één overeenkomst. Punk wordt in veel (door babyboomers geschreven) boeken over de naoorlogse geschiedenis afgedaan als iets dat te onbelangrijk is om serieus te nemen. De Herero-oorlog is ook nogal genegeerd, om niet te zeggen: bewust in de doofpot gestopt. Want zeg eerlijk: hoeveel weet je af van een gruwelijke, door Duitsland gepleegde genocide in de twintigste eeuw die niet de Holocaust is? IKR?

De twintig schedels waar Leonor onderzoek naar heeft gedaan zijn afkomstig uit Duits-Zuidwest-Afrika, nu Namibië. Duitsland heeft nooit een extreem dikke vinger in de pap gehad als het gaat om kolonies, maar dit was er tussen 1884 en 1919 één van (nu nog steeds kun je in Namibië overal Bratwurst mit Sauerkraut krijgen). In het gebied woonden twee machtige volken: de Herero en de Nama. De Duitse kolonialisten, onder leiding van Heinrich Göring (de vader van), gedroegen zich naar goede koloniale traditie als beesten: ze pakten met slinkse trucs en geweld de Herero hun land en vee af, mishandelden en vermoordden Herero-mannen voor het minste of geringste, en verkrachtten op grote schaal Herero-vrouwen. Toen op een gegeven moment een Duitse legerofficier ook nog de opdracht gaf om hun graven leeg te roven, sloeg de vlam in de pan en kwamen de Herero in opstand.

Een normale koloniale opstand kon meestal in de kiem worden gesmoord, maar in dit geval was er thuis, in Berlijn, een extreme volkshysterie ontstaan. Het Duitse volk wilde spierballen zien, en dus werd Lothar von Trotha ingevlogen – een staalharde, nietsontziende man die, net als Jan Vennegoor of Hesselink, een reputatie had opgebouwd als breekijzer. Onder zijn leiding werden de Herero al gauw verslagen, waarna de overlevenden de Kalahari-woestijn in werden gedreven. De grens met de woestijn werd afgezet met prikkeldraad, zodat ze niet stiekem terug konden. Velen stierven door de hitte en van de dorst. Vervolgens vaardigde Von Trotha een Vernichtungsbefehl uit: iedere overgebleven Herero op Duits grondgebied moest worden vermoord. De Herero die uitgedroogd terugkwamen uit de woestijn werden in een toen net nieuwe uitvinding gestopt: concentratiekampen. Het andere volk, de Nama, overkwam iets later ongeveer hetzelfde als de Herero. Toen ze zich tegen de Duitsers keerden werden ook zij op brute wijze vermoord, verjaagd en in concentratiekampen gestopt.

De schedels die Leonor heeft onderzocht komen grotendeels uit het concentratiekamp op Shark Island, net buiten de Namibische kust. Op dat eilandje is nu een camping gebouwd. Lekker badmintonnen op de concentratiecamping, dus. De schedels vertellen niet alleen het verhaal van een vreselijke genocide, maar ook van het idee van rassenhiërarchie. De schedels zijn namelijk getransporteerd naar Berlijn, voor pseudowetenschappelijk onderzoek. In die tijd was er veel interesse voor de eigenschappen van verschillende rassen, ook buiten de wetenschap. Zo werden er mensen uit alle uithoeken van de wereld tentoongesteld in 'menselijke dierentuinen', zodat westerlingen mensen van andere rassen konden bekijken. Ook Herero werden gebruikt als attractie tijdens de Völkerschau van 1896 in Berlijn. Menselijke dierentuinen hebben nog heel lang bestaan: in 1958 werden er in Brussel nog mensen tentoongesteld.

De interesse in verschillende rassen betekende eigenlijk vooral het vergelijken van rassen, inclusief een waardeoordeel: Duitse wetenschappers wilden aantonen dat Afrikaanse 'rassen' minderwaardig waren aan het blanke ras. Een belangrijke wetenschapper op dit gebied was Eugen Fischer, die schedels en botten van onder andere Herero en Nama verzamelde en onderzocht. Later zou hij voor de nazi's gaan werken. Zijn racistisch-wetenschappelijke boeken waren een inspiratiebron voor de ideeën van Adolf Hitler, en zijn theorieën zijn verder uitgewerkt door Josef Mengele, die ze testte op de slachtoffers van die andere, veel bekendere genocide. Naast het hele idee van rassenhiërarchie werden de nazi's op meerdere manieren geïnspireerd door de Herero-oorlog: Hitler was erg gecharmeerd van het concept 'concentratiekamp', hij nam veteranen uit de Herero-oorlog in dienst, en het idee dat het Duitse volk Lebensraum buiten Duitsland nodig had, richtte zich aanvankelijk op Duits-Zuidwest-Afrika, voordat Hitler opperde om anders Oost-Europa daar eens voor te gebruiken.

De schedels, oftewel de resten van slachtoffers van een genocide, werden dus onderzoeksobjecten. Leonors scriptie gaat over alle betekenissen die die schedels hebben gehad. Ze betoogt dat de schedels – die vaak als afgehakte hoofden werden verscheept – bovenal ook trofeeën waren van de Duitsers: resten van de die vuile Namibiërs, van de verslagen vijand. Er is een foto [hierboven te zien] van het moment dat Duitse soldaten bezig zijn met het verschepen van de schedels voor onderzoek. De foto was bedoeld als ansichtkaart voor het thuisfront. Later is er een illustratie gemaakt op basis van die foto (voor in een jongensboek), waarbij kleine verschillen te zien zijn. Zo is de zaaglijn van de schedels weggehaald (om onderzoek te kunnen doen moesten ze open worden gezaagd), en zijn de schedels gekanteld, zodat ze de lezer kwaadaardig aanstaren. Daardoor is het extra duidelijk dat ze afkomstig zijn van de boosaardige vijand.

Hoe kan het dat deze intense haat en wandaden jegens twee Afrikaanse volken en de uiteindelijke genocide zo'n onbekend deel van de geschiedenis is? In ieder geval niet omdat het onopgemerkt is gebleven. De Britten, die omringende kolonies bezaten, hebben de gruweldaden van de Duitsers tot in detail beschreven in wat ze The Blue Book noemden. Daarmee wilden ze duidelijk maken dat Duitsland niet in staat was om fatsoenlijk over kolonies te beschikken, en dus nooit meer kolonies mocht hebben. Toch begon men 'm te knijpen toen werd ingezien dat het boek vooral aantoonde hoe afgrijselijk de zwarte bevolking werd behandeld door blanke overheersers in het algemeen. Het zou in Zuid-Afrika een ontzettend goeie stok om mee te slaan zijn voor de zwarte bevolking, zowel vóór als tijdens het apartheidsregime. En dus werden de boeken verboden, vernietigd en begraven.

Pas toen Namibië in 1990 onafhankelijk werd, kwam The Blue Book en de zwarte geschiedenis van het Duitse kolonialisme weer bovendrijven. Toch is er nu nog steeds relatief extreem weinig aandacht voor; in het Duits Historisch Museum in Berlijn is er slechts één kleine vitrine, weggestopt onder een trap, die is ingericht met herinneringen aan de genocide, vertelt Leonor. Misschien dat Duitsland z'n handen al vol heeft aan de DDR-tijd en de Tweede Wereldoorlog, en niet heel blij wordt van het idee om nog een Duitse genocide in de boeken te moeten noteren. Wel heeft een paar jaar geleden de toenmalige minister van ontwikkelingssamenwerking toegegeven dat de Duitsers er dingen hebben gedaan die naar huidige maatstaven zouden worden bestempeld als volkerenmoord.

De schedels waren inmiddels een zwaarbeladen onderdeel geworden van de Duitse anatomische collectie, dus toen de Namibische regering de twintig schedels terugeiste, werd dat gehonoreerd. In 2011 reisde een Namibische delegatie van zeventig man af naar Duitsland om de schedels op te halen. Volgens Leonor zijn de schedels voor de Namibische regering geen trofeeën of onderzoeksobjecten, maar relieken van martelaren die zijn gevallen in de strijd voor onafhankelijkheid. Het zijn ook symbolen van de koloniale misdaden van de Duitsers.

Lange tijd was het belangrijkste standbeeld dat aan de genocide herinnerde een standbeeld van een Duitse kolonialist op een paard, ter nagedachtenis aan de Duitse soldaten die zijn gestorven. Langzamerhand komen er nu monumenten voor de Herero- en Nama-slachtoffers voor in de plaats, maar de schedels zijn in feite de enige tastbare herinnering.

De schedels liggen nu in een Namibisch museum. Tot op de dag van vandaag zijn ze niet begraven, en worden ze dus nog steeds niet beschouwd als wat ze eigenlijk zijn: menselijke resten.

Hier kun je de tekst van een presentatie van Leonor teruglezen. Er is ook een documentaire gemaakt over de oorlog als opmaat voor de Holocaust, evenals een documentaire over menselijke dierentuinen. Leonor is trouwens niet van plan om het bij een scriptie te laten, maar wil over het onderwerp blijven schrijven op academisch en populair-wetenschappelijk niveau. Ook beraamt ze plannen voor een PhD-onderzoek.

We slingeren al onze video's en artikelen vanaf nu alleen nog maar het web op via onze nieuwe facebookpagina VICE Nederland. Like die dibbes!