Hoe kun je vrijwilligerswerk in Afrika doen zonder een lul te zijn?

Toen ik klaar was met de middelbare school, besloot ik dat ik me nu maar eens écht nuttig moest gaan maken, na jaren uit mijn neus te hebben zitten vreten op school. Deels uit schuldgevoel vanwege mijn bevoorrechte positie, deels omdat ik zin had in avontuur, vertrok ik samen met mijn vriend voor een maand naar Malawi om daar vrijwilligerswerk te gaan doen. Het enige obstakel was dat ik van Afrika nog minder verstand had dan van koken – en ik heb ooit pasta in een waterkoker gekookt, waarna ik nog dagenlang bezig was stukjes pasta weg te peuteren uit die metalen spiraal van de waterkoker. Mijn vriend was dan wel Congolees, maar hij is in Nederland opgegroeid en daardoor ook niet echt een grote bron van hulp. Achteraf bezien had ik me misschien wat beter kunnen inlezen, en achteraf bezien had ik me misschien ook iets minder als een lul kunnen gedragen. Er zijn namelijk nogal wat valkuilen waar je als westerling in kunt trappen, als je met alle goede bedoelingen besluit Afrika eens te gaan redden. Laat me je hiervoor behoeden – mocht je van plan zijn om op korte termijn aan de slag te gaan in een Afrikaans land – met onderstaande tips.

Ik opende, als voorbereiding op dit betoog, de eerste willekeurige website over vrijwilligerswerk doen in Afrika die ik tegenkwam, en las daar over de ervaringen van een oud-vrijwilliger: "Geweldig dorpje! Heeeeel Afrikaans!" Ik moest daarna op de tast op zoek naar mijn oogballen, want die waren van ergernis uit hun kassen gerold. Afrika is een continent dat 54 landen telt, en in die landen worden in totaal een stuk of tweeduizend talen gesproken. Djibouti en Gambia verschillen onderling meer dan Nederland en Rusland van elkaar verschillen. Toch wordt er vaak over Afrika gepraat alsof het om één grote, homogene brei gaat, en dit beeld wordt alleen maar bevestigd door veel westerse media en organisaties die vrijwilligerswerktripjes naar Afrika organiseren. Trap hier niet in! Lees je zoveel mogelijk in over het land waar je heengaat, voordat je je koffertje inpakt en de wijde wereld intrekt. Kom in Burkina Faso niet aanzetten met de vraag of de mensen nou nog veel merken van de Apartheid, en vraag niet in Rwanda hoeveel mensen er nou bezweken zijn aan de ebola-epidemie van vorig jaar. Ga er pas vanuit dat ze op het hele continent 'Afrikaans' spreken, als wij hier massaal 'Europees' beginnen te spreken. Wanneer je je voor langere tijd in een cultuur onderdompelt die zo verschilt van de jouwe en je intensief met lokale mensen gaat samenwerken, is het handig om iets meer te weten dan dat er best veel zandwegen zijn en dat de zon regelmatig schijnt in het land Afrika.

"Dit is Kwasi, hij is zo lief! Ik had hem bijna geadopteerd en in mijn koffer mee naar huis genomen."

Luister, ook ik ben geen ijskonijn, en het is niet meer dan logisch dat je je ter plekke aan bepaalde mensen gaat hechten – zeker met kinderen gebeurt dit snel. Maar om er vervolgens een sport van te maken Kwasi te onderwerpen aan een reeks van fotoshoots met jou in de hoofdrol, en die tot in de eeuwigheid op al je sociale mediakanalen te verspreiden, is echt niet nodig. Kwasi is geen zonsondergang of een pluizige kat!

Oh, en misschien is het al duizend keer gezegd hoor, maar er zijn nog steeds mensen die mensen als Kwasi gebruiken om hun Tinder-profiel mee op te leuken, waardoor Kwasi dus in feite gebruikt wordt als een soort mascotte om de kans op een pot neuken te vergroten.

"Die mensen daar hebben zo weinig, maar ze zijn zó gelukkig!" Als ik voor iedere keer dat ik die woorden te horen kreeg een euro zou krijgen, had ik inmiddels een Afrikaans land van middelgrote omvang kunnen kopen.

Niet alle Afrikanen zijn arm maar gelukkig, niet alle Afrikanen hullen zich in kleurrijke, traditionele kleding. Niet elke Afrikaanse gemeenschap wordt geteisterd door hiv/aids en ja, zeer veel mensen hebben een mobiele telefoon met internet. Ook heeft niet iedere Afrikaan een hongerbuik en veel Afrikanen geven er tegenwoordig de voorkeur aan niet meer in lemen hutjes te wonen (dit tot grote teleurstelling van veel toeristen, trouwens – die hun 'authentiek Afrikaanse' foto in het water zien vallen).

Hoe zou jij het vinden als buitenlanders ons allemaal zouden zien als verdraagzame mensen met een goed gevoel voor handel en een bijzonder talent voor het bouwen van bruggen, zowel in letterlijke als in overdrachtelijke zin? Saai hè? Afrikanen moeten ook altijd gapen van dat soort vooroordelen.

Veel jonge vrijwilligers vertrekken naar Afrika met het idee dat zij hun onmetelijke kennis moeten overbrengen op de compleet hulpeloze en ontredderde mensen daar, die al die tijd in spanning op hun komst hebben zitten wachten.

Dit complex wordt ook wel het White Savior (Industrial) Complex genoemd. Deze houding wordt nog eens flink aangewakkerd door organisaties die vrijwilligerstoerismetripjes naar Afrika organiseren. Als ik wat slogans van Nederlandse organisaties onder de loep neem, zie ik in luttele seconden al de voorbeelden 'be the difference' en 'bouwen aan verandering' voorbij komen. Ik zal je nu alvast uit die droom helpen: het is onmogelijk om ter plekke structureel iets te veranderen als je niet volledig op de hoogte bent van hoe de plaatselijke cultuur in elkaar steekt, en voor een zeer lange periode probeert iets bij te dragen. Niet dat je helemaal niks kunt betekenen natuurlijk – je kunt heel goed mensen helpen, door bijvoorbeeld in een weeshuis te gaan werken of wat dan ook. Ik wil alleen maar zeggen: denk niet dat je als Superman een continent kerngezond kan maken, dat scheelt zowel jezelf als het continent een fikse teleurstelling.

Op de website van Ontmoet Afrika wordt een oud-vrijwilliger gequote: "Ik hoop niet dat ik arrogant of erg cliché klink, maar een dergelijke ervaring maakt je een beter mens." Kijk, zelfontwikkeling is een mogelijke, leuke bijkomstigheid van vrijwilligerswerk doen. Maar het moet niet je belangrijkste motivatie zijn om daar naartoe te gaan, want dan kun je beter in een klooster in Emmen gaan zitten, of op zoek gaan naar een goede therapeut. Vooral kinderen met wie je aan de slag zult gaan kunnen erg beschadigd zijn en hebben mensen nodig die hun welzijn als prioriteit stellen, in plaats van figuren die daar voornamelijk zijn omdat ze hun cv wat willen opleuken.

Toen ik vrijwilliger was in een niet nader te noemen weeshuis, was daar een Nederlands meisje dat de kinderen niet wilde aanraken, "want ze zijn zo vies en stinken een beetje; al die bacillen – ik wil niet ziek worden." Ik denk niet dat ik eerder zulke plaatsvervangende schaamte gevoeld heb, zeker omdat het ook nog getolereerd werd (ik neem aan omdat ze honderden euro's had neergeteld om vrijwilligerswerk te komen doen).

En dan heb ik het nog niet eens gehad over de twee Vlaamse vrouwen van midden twintig, die ik in een ander weeshuis tegen het lijf liep. Later bleek dat ze allebei al langere tijd stiekem van bil gingen met de oudste jongens (van een jaar of zeventien) die in het weeshuis woonden. In ruil daarvoor mochten de jongens bij de vrouwen thuis langskomen, om chips te eten en tv te kijken. Geloof het of niet, maar dit komt niet zelden voor. En dan heb ik het niet specifiek over seks met jonge Afrikanen omdat je thuis blijkbaar niet genoeg aan je trekken komt, maar – veel breder getrokken – over misbruik maken van je positie als westerse vrijwilliger. Bijvoorbeeld door met je verwende bek beter eten te eisen dan wat je voorgeschoteld krijgt, omdat je weet dat die geschrokken Burkinese kok toch wel iets anders voor je maakt omdat ze maar al te blij zijn dat je er überhaupt bent.

In Oeganda en veel andere Afrikaanse landen word je doodgegooid met jonge, Amerikaanse missionarissen, die je kunt uittekenen in een T-shirt met daarop een jolig Bijbelvers of anderszins aan het christendom verwante tekst ( 'missionaries are my homeboys', 'called to serve', 'servant to the Lord'), jezussandalen en buideltasje. Op het eerste gezicht komen ze vrij onschuldig over, maar schijn kan zomaar bedriegen. Als je de oorzaak van de homofobie in Oeganda onder de loep neemt, bijvoorbeeld, kom je waarschijnlijk tot een andere conclusie. Het waren Amerikaanse, evangelische christenen die indirect verantwoordelijk zijn geweest voor de uiteindelijk niet doorgevoerde antihomowet in Oeganda, waarbij het de bedoeling was dat op 'homoseksuele daden' de doodstraf zou komen te staan. Omdat er in het Westen steeds minder gehoor wordt gegeven aan hun stompzinnige waanideeën, verplaatsen sommige gekkies zich nu vol enthousiasme naar veel Afrikaanse landen, om daar zieltjes te winnen en zo hun gedachtegoed te verspreiden. Naast evangelische christenen die hun homohaat op deze manier willen verspreiden, zijn er bijvoorbeeld ook (westerse) organisaties actief in verschillende, Afrikaanse landen die zich schuldig maken aan kinderhandel en illegale adopties. Meestal gaat het goed hoor, maar het is toch goed om dit soort dingen even driedubbel te checken. Bijvoorbeeld door contact op te nemen met oud-vrijwilligers, of via de website Google. Met bovenstaande tipjes voorkom je dat je reis (in de woorden van een vriend van me) in "een leuk tripje met een moreel verheven smaakje" verandert. Wanneer je je niet als een lul gedraagt, kun je op kleinere schaal tijdelijk een hoop betekenen. Dit zorgt er trouwens ook voor dat de lokale bevolking je geen knuppel vindt, en dat is toch best mooi meegenomen.