Dit stadje is gebouwd op Joodse grafstenen

In mei begon de bouw van een supermarkt in het centrum van Brest, op de grens tussen Polen en Wit-Rusland. Sindsdien zijn er al meer dan 450 Joodse grafstenen ontdekt in de fundering van huizen die werden gesloopt om plaats te maken voor de supermarkt.

Brest was de thuisstad van de Warburg Kolonie, een groep joodse wezen die na de Eerste Wereldoorlog werd ondergebracht in een wijk van de stad. In 1941 werden ze slachtoffer van de Holocaust: na de komst van de nazi's werd hun wijk een getto, en vervolgens werden ze naar concentratiekampen gezonden en vermoord.

Na de oorlog probeerden de communisten alle restanten van Joodse cultuur in de stad te vernietigen. In 1959 werd het Joodse kerkhof opgeheven en verscheen er op die plek een sportstadion. Het kerkhof was een van de oudste en grootste van Wit-Rusland. Tijdens de sloop zagen de communistische partijleden en plaatselijke ondernemers dat de grafstenen van goede kwaliteit waren en recycledenze. Sindsdien worden ze gevonden in de funderingen van huizen, tijdens wegwerkzaamheden en in tuinen.

Toen in mei de grond voor de nieuwe supermarkt omgegraven werd, werden er meer gerecyclede grafstenen ontdekt. Debra Brunner, een van de directeuren van het Together Plan, een Engelse stichting die werk verricht voor gemeenschappen in Oost-Europa en de vroegere Sovjet-Unie, vertelt: "Ik kan niet eens uitleggen wat ik voelde toen ik daadwerkelijk tussen de graven stond. Stel je een berg modder voor waar overal grafstenen uit steken. Het was een macaber gezicht."

Het is onmogelijk om de grafstenen naar hun oorspronkelijke plaats terug te brengen, aangezien dat nog steeds een sportcomplex is. Op dit moment liggen veel van de grafstenen door een tekort aan materiaal en opslagruimte opgestapeld bij het negentiende-eeuwse fort Brest-Litovsk – een belangrijk Tweede Wereldoorlog-monument uit de Sovjettijd. Er wordt gevreesd dat opportunisten gaan proberen geld te verdienen aan de grafstenen door nietsvermoedende toeristen donaties te laten doen voor een fictief gedenkfonds. Op dit moment worden de grafstenen blootgesteld aan het weer en het publiek – dat overal bij kan komen.

Artur Livshuts uit Minsk, die samenwerkt met het Together Plan in Wit-Rusland, zei dat de reacties in Brest op de morbide vondsten vooral positief zijn. "Zowel de Joodse als de niet-Joodse gemeenschap maken zich zorgen om de grafstenen. Zelfs de bouwvakkers legden hun werk neer om de stenen te verplaatsen en de Joodse gemeenschap te waarschuwen."

Er zijn de afgelopen zes jaar vijftienhonderd grafstenen gevonden in Brest, en sinds de werkzaamheden voor de supermarkt zijn begonnen komen er dagelijks nieuwe bij. Vaak zijn er vijf mensen nodig om één grafsteen te verplaatsen. Volgens Brunner zijn de stenen "in goede staat, zeker als je bedenkt wat ze hebben meegemaakt."

Brunner vertelde me over haar reis naar Wit-Rusland en hoe ze een paar minuten na haar aankomst al een telefoontje kreeg van een van de locals. De man vertelde haar over een boer die eerder die dag in een veld had gegraven om een nieuw hek te plaatsen, en toen een grafsteen had gevonden. Hij had hem opgetild en al schoongemaakt toen hij zag dat de inspcripties in het Hebreeuws waren.

"We hebben de steen opgehaald en met een busje naar een veilige opslagplaats gebracht. De leden van het Joods Comitéin Brest die ons kwamen helpen waren nogal bezorgd om de staat van de steen. Aan de manier waarop ze de steen uit het busje laadden kon je zien hoe veel het ze deed."

De Wit-Russische Regina Simonenko is de vrouw die je moet hebben als je een nieuwe grafsteen tegenkomt. Als hoofd van het Holocaustcentrum in Brest regelt ze bij iedere vondst een pickupwagen. "Iedere grafsteen vertelt een verhaal,"zegt ze. "Eén grafsteen werd gevonden in de tuin van een oude villa. Het werd gebruikt om meel te malen en er is door de jaren heen een gat in gesleten. Een ander graf dat we laatst vonden was opgedragen aan een vrouw die Golda heette. Het was behoorlijk beschadigd en de data waren niet meer leesbaar, maar er waren nog duidelijk goudsporen te vinden in haar naam."

Simonenko en het Together Plan hopen een herdenkingsplaats te maken met de grafstenen, zodat ze in de toekomst niet meer voor iets anders gebruikt worden. Ze willen er in ieder geval voor zorgen dat er een hek komt om de grafstenen bij het fort, zodat ze bewaard blijven. Tot nu heeft het Together Plan zo'n vierhonderd graven kunnen verplaatsen, maar zo lang er geen geld wordt opgehaald blijft het uiteindelijke lot van de graven onduidelijk.