Kan een lettertype racistisch zijn?

Elke twee weken maakt schrijver/kunstenaar Jan Hoek een lijstje van de vijf kunstwerken die zijn kunstenaarshart sneller lieten kloppen. Deze week bespreekt hij met KABK-student Erik van der Veen de belangrijke vraag: kunnen lettertypes racistisch zijn? Of anders op zijn minst een tikkie stereotyperend?

Ikzelf had ook nooit nagedacht over deze vraag. Ik had dan ook nog nooit een lettertype de Hitlergroet zien doen of dingen horen zeggen als: "Ik heb niks tegen Noord-Afrikanen, maar ze moeten met hun vieze aanrandpoten wel lekker ons land uit!"

En jullie hoeven ook niet allemaal boos te gaan worden omdat jullie vroeger weleens een lettertype hebben gebruikt en daar fijne herinneringen aan hebben, en nu denken dat ik ga zeggen dat jullie daarom dus vieze vuile gore racisten zijn, want dat is niet waar dit stukje over gaat.

Het zit namelijk zo: op de open dag van de KABK (Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten) in Den Haag liep ik op de afdeling graphic design tegen een boekje aan met de korte maar krachtige titel: How Does a Typeface Get Associated with Racism and Ethnicity: It is not as black & white as it might seem sometimes.

Als ik de maker, Erik van der Veen, bel omdat ik ook wel antwoord wil op deze vraag begint hij ietwat verontschuldigend te vertellen dat racisme natuurlijk een groot woord is en dat weinig mensen zich echt verschrikkelijk gekwetst voelen door een lettertype.

"Maar," voegt hij daar gelijk aan toe, "het is nu natuurlijk wel een tijd waarin we alles onder de loep nemen. En veel lettertypes die we gebruiken om de sfeer van een bepaald gebied neer te zetten, zijn vaak vrij stereotiep, terwijl ze historisch gezien vaak helemaal niet uit het land komen dat ze moeten uitbeelden. Als je bijvoorbeeld in het Aziatische vak kijkt van de supermarkt, dan zie je dat veel merken nog steeds zo'n primitief bamboe-achtig lettertype gebruiken met een plaatje van een knalgele Chinees met spleetogen. Ik vraag me nu met alle ophef rondom Zwarte Piet dan toch wel af of daar dan niet ook wat kritischer naar gekeken moet worden."

In zijn boek heeft Erik onderzoek gedaan naar twaalf verschillende lettertypes. Hij heeft eerst onderzocht hoe het lettertype tot stand is gekomen. Vervolgens heeft hij gekeken hoe het lettertype daarna gebruikt werd en wat de impliciete boodschap daarvan is.

Hier in dit stukje zullen we vijf van deze lettertypes bespreken. De conclusies zijn van Erik zelf en staan hier zoals ze in het boek te vinden zijn, in het lettertype waar het om gaat. Omdat de KABK een internationale academie is, is dat in het Engels. Mocht je moeite hebben met deze exotische taal, dan word je waarschijnlijk niet heel vaak uitgenodigd op verjaardagen.

Het lettertype Mandarin heette oorspronkelijk 'Chinese' en is in 1883 in Amerika gemaakt. Het doel was om het er zo Aziatisch mogelijk uit te laten zien. Het imiteert twee van de acht stroken die in de Chinese kalligrafie gebruikt worden, al zijn er maar weinig mensen die dat er echt in zien.

Het lettertype is vooral bekend geworden door het Chinees-Amerikaanse gerecht Chop Suey, dat eigenlijk ook al niet een echt Chinees gerecht is. Chinese restaurants adverteren het gerecht voornamelijk in het Mandarin-lettertype. Maar de roem van dit lettertype bleef niet bij één enkel gerecht, want het wordt inmiddels gebruikt voor zo ongeveer alles wat Chinees, Koreaans, Japans of Indonesisch moet overkomen.

Het Fraktur-letterype was oorspronkelijk een schrift dat sinds de zestiende eeuw in Duitsland gebruikt werd. Het is qua gebruik één van de meest verwarrende lettertypes, waarbij het altijd een vrij heftige symbolische betekenis lijkt te hebben, maar wat die betekenis dan precies is, lijkt om de haverklap te veranderen.

Toen het fascisme opkwam in Duitsland werd er bijvoorbeeld gezocht naar een lettertype dat het echte oer-Duitse gevoel weergaf, en zo kwamen ze bij Fraktur. Maar vervolgens kwamen ze erachter dat het eigenlijk een vrij onpraktisch lettertype was, en besloten ze het font in de ban te doen door te zeggen dat het eigenlijk toch een jodenlettertype was. Desalniettemin blijven neo-fascisten toch erg fan van Fraktur, terwijl het tegelijkertijd ook weer veel in de hiphop wordt gebruikt.

Dit lettertype werd gemaakt door Rudolf Koch na de Eerste Wereldoorlog. Rudolf maakte zelf de oorlog mee en was hierdoor zo getraumatiseerd dat hij zocht naar een manier om zijn lotgenoten een hart onder de riem te steken. Dit deed hij door een lettertype te ontwerpen (superschattig!) en in dit lettertype Bijbelse teksten naar andere getraumatiseerde veteranen te sturen.

Maar toen het Neuland-lettertype eenmaal ook door andere mensen werd gebruikt, kwam het door zijn onpraktische grootte al snel in het Woodblock-type-hokje, waarbij letters uit stukken hout gezaagd lijken te zijn (sterker nog: het lettertype is ontstaan omdat de letters letterlijk uit hout werden gezaagd!) Dit type werd gezien als 'lower class' en primitief. Sindsdien werd het lettertype voornamelijk gebruikt voor circusposters en slavernijgerelateerde producten zoals katoen en tabak. En nu nog steeds wordt het lettertype gebruikt om dingen aan te prijzen die primitief moeten overkomen of een Afrikaans dan wel Afro-Amerikaans gevoel moeten opwekken. De film Madagascar 2: Escape to Africa is bijvoorbeeld zo'n film die niet door heeft dat ze eigenlijk een lettertype voor getraumatiseerde veteranen gebruiken.

Lithos is ontworpen door Carol Twombly in 1989. Het moest het authentieke gevoel van antieke inscripties oproepen, zoals we ze zagen in Griekse openbare gebouwen. Maar als Lithos dik gedrukt werd, leek het erg op Neuland en kon het ook ingezet worden voor allerlei andere etnische typeringen die niks meer met Griekenland te maken hebben. Al blijft het toch vooral het favoriete lettertype voor Griekse restaurants en producten zoals Griekse yoghurt.

Papyrus is ontworpen door Chris Costello in 1982. Het lettertype laat zien hoe het Engelse schrift eruitgezien moet hebben als het zo'n tweeduizend jaar geleden op papyrus (het papier van de oudheid) geschreven zou zijn. Zowel Windows als Mac gebruikten Papyrus als één van hun standaardlettertypes. Dit zorgde ervoor dat Papyrus al snel het meest gebruikte lettertype werd voor mensen die een inheems-ogend lettertype willen gebruiken. Welk land hier ver vandaan, dat maakt dan niet eens zoveel meer uit: de ene keer voor een Thaise massagesalon, dan met hetzelfde gemak weer voor een Egyptisch restaurant.

Wil je Erik van der Veen meer horen vertellen over lettertypes, en of ze al dan niet racistisch kunnen zijn? Dat kan. Kom dan 5 februari naar Lost& Found in Amsterdam.