Geld vernietigt ons van binnen

Michael Sandel. (Foto door Stephanie Mitchell)

Geld kan best geniepig zijn. En laten we er niet al te veel ophef over maken, maar het is gewoon een feit dat het marktdenken een nieuw stadium bereikt heeft. Alle aspecten van ons leven zijn er mee doordrongen, dat kon toch nooit de bedoeling geweest zijn?

Zou je wel wat kilo’s kwijt willen? Dat valt te regelen, zolang je betaalt. Geen zin om zelf in de rij te staan voor concertkaartjes? Huur daar dan een professionele rij-wachter voor in. Of wellicht toe aan wat spanning om de sleur van je relatie te doorbreken? Er zijn tal van websites die een tweede geliefde voor je regelen, mits je betaalt.

We leven steeds meer volgens de normen van de markt. Dat zorgt er ook voor dat we ons als consument gedragen in de benadering naar onszelf, net als de rest van de wereld eigenlijk.

Michael Sandel, professor politieke filosofie aan Harvard, had zo zijn twijfels bij het onbetwiste marktvertrouwen. Hij schreef het boek What Money Can’t Buy, met als centrale vraag: ‘Willen we echt in een maatschappij leven waar alles te koop is? Of zijn er morele en beschaafde goederen die je niet met geld kunt kopen?

Ik sprak met Sandel, door John Gray omschreven als de ‘onmisbare stem van de rede’. We hadden het over de toenemende commodificatie van ons leven, over het verlies van heilige instituties, en over de gevaren van utilitarianisme.

VICE: Wat bedoel je met termen als ‘commercialisatie’ en ‘vermarkting’? En waarom zouden we ons daar zorgen over moeten maken?
Michael Sandel: Sinds een paar decennia zijn we gegrepen door ‘marktvertrouwen’, wat er op neerkomt dat de markt als primair middel geldt om het algemeen belang te dienen. Deze aanname is lange tijd onbetwist gebleven. Als gevolg daarvan zijn we van een markteconomie afgegleden naar een marktmaatschappij.

Zou je kunnen uitleggen wat het verschil is tussen die twee?
Een markteconomie is een waardevol en effectief instrument voor het organiseren van productieve activiteit. De term ‘marktmaatschappij’, aan de andere kant, omschrijft een situatie waarin alles te koop is. Het brengt een levensstijl met zich mee die gedomineerd wordt door geld en marktwaarde: van (persoonlijke) relaties tot gezondheid, onderwijs, en politiek. In mijn boek suggereer ik dat we een stap terugdoen, en ons buigen over fundamentele kwesties: wat moet de rol van geld zijn in een goede maatschappij?

Hoe zal de perceptie van toekomstige generaties veranderen, als de wereld blijft vermarkten?
Het risico van opgroeien in een vermarkte maatschappij is dat onze identiteit van burger overschaduwd wordt door de identiteit van consument. Als we onszelf vooral als consument zien zal het steeds moeilijker worden om een stem te hebben in de vorming van onze maatschappij, ons collectief lot. In een maatschappij waar materiële waarde doorslaggevend is, bestaat vrijheid uit het kopen en verkopen van goederen. Het staat enkel voor de keuzevrijheid van de consument, en vervangt onze grotere notie van vrijheid.

Kun je uitleggen waarom je utilitarisme hekelt?
Utilitarisme stelt dat alles in het leven vertaald kan worden naar een uniforme standaard van waarde, namelijk geld. Tegenwoordig geloven veel economen dat hun vakgebied waarde-neutraal is, en een verklaring biedt voor alle gedrag van de mens. Hierin schuilt dus weer dat utilitaristische idee, dat alle vormen van waarde uitgedrukt kunnen worden in nut of geld. Het walst de morele dialoog plat, en het houdt geen rekening met goederen die zich niet laten uitdrukken in termen van geld.

Wat zou daar een voorbeeld van zijn?
Neem vriendschap. De meeste mensen zullen het erover eens zijn dat het geen zin heeft om vrienden te kopen. En waarom niet? We weten allemaal dat een ingehuurde vriend niet hetzelfde is als een echte vriend. Geld ontneemt al het goede wat je met vriendschap nastreeft. Deze neiging van geld, om op te gaan in goederen die niet gerelateerd zijn aan de markt, zie je in veel aspecten van het sociale leven terug. Het kan gevaarlijk zijn als de marktwerking doordringt tot zaken die in essentie niet afhangen van een marktwaarde. Het zal namelijk hun eigen vorm van waarde ondermijnen: en het is juist die eigen waarde die zulke zaken kostbaar maakt.

Sandel geeft een lezing over zaken die je niet met geld kunt kopen.

In Principles of Economics wordt het voorbeeld gegeven van een pianist en een dichter die in hetzelfde gebouw wonen. Steeds als de pianist iets speelt kan de dichter zich niet concentreren. Dus betaalt de dichter de pianist om niet te spelen. Hoezo denken economen dat geld een vervanging kan zijn voor iets wat je leuk vindt?
Dat is een goed voorbeeld. Het gaat hier eigenlijk weer om een utilitaristisch idee, dat je plezier en ontwikkeling van talent kan reduceren tot geld. Als je dat idee gelooft is het een passend voorbeeld. Maar het is een bekrompen kijk op het plezier dat voortkomt uit het maken van muziek. Voor mij illustreert dit voorbeeld daarom hoe raar en onmogelijk die utilitaristische denkwijze kan zijn. Die denkwijze gaat ook voorbij aan nieuwe mogelijkheden. De pianist en de dichter hadden ook op zoek kunnen gaan naar een manier waarop de pianomuziek bij zou dragen aan het werk van de dichter.

Een auteur van dat boek, Robert H. Frank, schreef ook Economic Naturalist, waarin hij probeert aan te tonen dat economen bijna alles kunnen verklaren. Hij neemt aan dat de markt een soort natuurkracht is die niet gestoord moet worden, opdat zo min mogelijk van de efficiënte uitkomst verloren gaat. Hoe is zo’n denkbeeld ontstaan?
Het idee dat de markt een natuurkracht is, en geen sociale institutie die bepaalde doelen dient, klopt niet. Het is een fout die diepgeworteld zit. De markt is geen doel op zich, en ook geen natuurkracht. We zijn in de loop der tijd vergeten dat de markt een instrument is.

Maar is het niet zo dat vermarkting een inherent gevolg is van het kapitalisme?
Het is verkeerd als je de markt ziet als iets wat buiten onze macht reikt. We moeten voorkomen dat de markt zich in elk deel van ons leven infiltreert. Mijn boek herinnert ons eraan dat de markt geen natuurkracht is, maar ons instrument. Daarom is het zo belangrijk om te blijven debatteren over het doel van de marktwerking, en of het daar niet aan voorbijgaat.

Sinds een aantal jaar kom je taalkundige conventies tegen, zoals ‘de liefdesmarkt’. Blijkt hier uit hoe erg we er aan toe zijn?
Ja, en er schuilt gevaar in het zien van liefde en vriendschap als zaken die je kunt kopen en verkopen. Er moet een zekere afstand gehouden worden bij het gebruik van marktmetaforen voor iets als vriendschap. Zo zijn er ook economen die cadeaus geven irrationeel noemen. Zij redeneren zo: als je je nut als vriend of geliefde wilt vergroten, kun je het beste geld geven.

(Screen grab via)

Jij vindt dat het publieke debat een spirituelere inhoud moet krijgen.
Om te beginnen denk ik dat we moeten erkennen dat geld ook zijn grenzen heeft, als we ergens de betekenis van proberen te omvatten. Dat is de eerste stap naar een meer morele en spirituele betrokkenheid die nu ontbreekt bij dat marktdenken. Dat is meteen ook het aantrekkelijke van die manier van denken, omdat het onze behoefte aan debatten over controversiële, ethische en spirituele kwesties doorboort. De markt voorziet ons van een methode om morele oordelen te reduceren tot een neutraal mechanisme. Maar dat is te makkelijk.

Waarom?
Moreel gezien zijn markten niet neutraal. Soms verandert de betekenis van goederen, doordat ze gekocht en verkocht worden. Neem dit voorbeeld: in Israel hebben ze elk jaar een donatiedag; studenten gaan dan langs de deuren om donaties in te zamelen. Er is toen een keer een experiment geweest. De studenten werden opgedeeld in drie groepen. De eerste groep kreeg geen commissie over het geld dat ze ophaalden, de tweede groep een klein beetje, en de derde groep zelfs nog meer.

Het resultaat was dat de eerste groep, die dus niet betaald werd voor het werk, het meeste geld had opgehaald. Hieruit blijkt dat zulke activiteiten, die een altruïstische motivatie nodig hebben, van aard veranderen als er een salaris aan vastzit. Met geld wordt zoiets een baantje, en verliest het zijn oprechte, weldoende karakter. Dit gaat weer om de eerder besproken kwestie: wat gebeurt er als je marktconcepten introduceert bij zaken die gebaseerd zijn op een heel ander soort waarde dan die van de markt?

Hoe breng je mensen dit besef bij?
Ik vind dat de economieboeken herschreven moeten worden, om te beginnen. Bij jouw voorbeeld, over de pianist en de dichter, zouden veel meer oplossingen besproken moeten worden, en niet alleen die van geld. Het boek had moeten aanstippen dat een marktoplossing een risico kan zijn voor die andere waarden. We moeten terug naar de basis van de economie, en erkennen dat de economie niet gescheiden kan worden van morele en politieke vraagstukken.

Geweldig. Bedankt, Michael

Volg Johannes op Twitter: @JohnVouloir

Pen Pals - Gettin' Money On the Inside

What Kids Say About Money

God Keeps Sending Me Letters Asking for Money