Op pad met de politie in de gewelddadigste buurt van Kaapstad

Buiten een café in Delft, een buitenwijk op de zogenaamde Cape Flats of Kaapse Vlakte in Zuid-Afrika, staat een jonge man in de deuropening een sigaret te roken. Op de beelden van de beveiligingscamera is te zien hoe een hand in de deuropening verschijnt die een pistool vasthoudt. Een lichtflits, een geluidloze knal, en de man valt op de grond. Een andere man stapt met het pistool in zijn hand naar buiten en schiet nog twee keer. Het lichaam op de grond schudt van de kracht van de schoten en ligt dan stil. De dader rent weg.

Welkom op de Kaapse Vlakte – een gebied in de provincie West-Kaap, waar alleen in 2013 al 310 bendegerelateerde moorden werden gepleegd. De Kaapse Vlakte is een erfenis van de apartheid, en heeft een bloedige reputatie – het is een explosieve mix van machtige bendes, sociale uitsluiting en armoede, en een methachtige drug die "tik" wordt genoemd, die er mede toe heeft geleid dat Kaapstad in een recent onderzoek op de twintigste plek eindigde in een lijst van de gewelddadigste steden ter wereld.

Nieuwsberichten en analisten schatten dat er ongeveer 100.000 bendeleden actief zijn in de provincie, verspreid over 130 officiële gangs. Met rond de 50 moorden per 100.000 inwoners en 70.000 drugsgerelateerde incidenten tussen 2010 en 2011, is het niet bepaald rustig in West-Kaap. De meest prominente bendes zijn groepen als Junky Funky Boys, Hard Livings en Americans, en de beruchte internationale gevangenisbende Numbers Gang.

De situatie op de Kaapse Vlakte is nu zo ernstig dat de scholen in de buurt sluiten als er te veel schietpartijen zijn. De premier van de provincie, Helen Zille, heeft herhaaldelijk opgeroepen tot het inzetten van de South African National Defence Force (SANDF) in het gebied. Het geweld heeft z'n weerslag op elk aspect van het dagelijks leven van de inwoners. Volgens een rapport van The Guardian van vorig jaar sterft er elke 5 dagen iemand door bendegeweld op de Kaapse Vlakte, en er worden elke week 25 tot 30 vuurwapens ingenomen.

Charl Kitching van de Metro Police Unit van Kaapstad laat ons de beveiligingsbeelden van de moord zien vlak voordat we op het punt staan om met hem en zijn team van vijftig man mee te gaan tijdens een patrouille op de Vlakte. De beelden werden ongeveer een week ervoor gemaakt, tijdens een golf van bendegeweld die te maken had met de recente vrijlating van een paar sleutelfiguren uit de gevangenis. "Ze zorgen ervoor dat die gast echt goed dood is. Ze spelen geen spelletjes," zegt Kitching. Het team van Kitching doet mee aan deze operatie als onderdeel van de gangs- en drugseenheid die in 2011 opgericht werd door de Metro Police als reactie op de crisis op de Vlakte.

De Kaapse Vlakte is een verzameling van informele nederzettingen en buitenwijken die in de jaren vijftig vormden als gevolg van de Groepsgebiedenwet, die bepaalde dat alleen de witte bevolking het recht had om in Kaapstad te wonen. In de wijk woonden voornamelijk "kleurlingen" – een van de vier rassengroepen die tijdens de apartheid werden onderscheiden. De provincie West-Kaap is de enige provincie waar de meerderheid van de bevolking niet zwart en Afrikaans is – en ook de enige provincie waar de heersende regeringspartij Afrikaans Nationaal Congres (ANC) geen meerderheid heeft. De apartheidsregering deed in de jaren tachtig meer politieke concessies aan gekleurde mensen, en de twee groepen zien zichzelf over het algemeen als cultureel verschillend. Racisme tussen gekleurde en zwarte mensen komt regelmatig voor. Toen in de jaren na de vrijlating van Mandela in 1990 het nieuwe politieke landschap van Zuid-Afrika werd bepaald, en in 1994 de eerste democratische verkiezingen gehouden werden, was de ANC dan ook niet de voor de hand liggende keuze voor veel gekleurde kiezers.

Door zijn uitzonderingspositie – als gekleurde provincie waar ANC geen meerderheid heeft – is de West-Kaap het toneel van een machtsstrijd geworden, die vaak ten koste gaat van de inwoners. De officiële respons op het bendegeweld in de provincie wordt geplaagd door onderlinge onenigheid, corruptie, en bureaucratie.

De Metro Unit is de regionale politiemacht van Kaapstad. Er zitten zo'n zeshonderd agenten bij, die onder het gezag van de stad, en dus de provinciale overheid (die geleid wordt door de Democratische Alliantie) vallen. De landelijke politiemacht SAPS heeft zo'n 22.000 leden en valt onder het nationale gezag van de ANC. De eeuwige strijd tussen de ANC en de DA laat een gapende wond achter in een gemeenschap die het weinig kan schelen wie er aan het roer staat – als er maar iets gedaan wordt aan het bendegeweld.

De Metro Police wordt normaliter alleen ingezet om verkeersregels te handhaven en bij kleine vergrijpen. In de West-Kaap hebben ze meer verantwoordelijkheid moeten nemen in het voorkomen van geweldsmisdrijven, en hebben ze aanvullende eenheden zoals het gangs- en drugsteam moeten opzetten als (onofficiële) reactie op de inefficiëntie van SAPS. De reputatie van de landelijke politie is in dit gebied niet best – volgens sommige agenten van de Metro Police is de SAPS corrupt en leiden hun onderzoeken bijna nooit tot een veroordeling. In juni vorig jaar werd een voormalige SAPS-agent, Christiaan Prinsloo, opgepakt omdat hij bendes van wapens voorzag. Het veroordelingspercentage voor bendegerelateerde overtredingen ligt naar schatting rond de twee procent. In de laatste drie jaar werden er van 950 zaken slechts 35 daders veroordeeld voor moord.

De Metropolitan Police lijkt allang niet meer op de verkeerspolitie. Het korps is de afgelopen negen jaar met 53 procent gegroeid. Ze mogen officieel arrestaties en huiszoekingen uitvoeren, ze mogen spullen in beslag nemen, en ze hebben zwaardere wapens bij zich dan gebruikelijk is voor een agent van een gemeentelijk politiekorps. Volgens JP Smith worden ze door SAPS gedwongen om "het wiel opnieuw uit te vinden." De stad heeft vorig jaar 46 miljoen Zuid-Afrikaanse rand (2,6 miljoen euro) opzij gezet om de bendes te bestrijden.

"De burgers hebben geen vertrouwen in de politie. SAPS wordt volledig gewantrouwd," zegt hij. "De National Prosecuting Authority praat nu direct met ons, dat is echt ongehoord. Ze nemen rechtstreeks zaken aan van ons."

Smith maakt zich erg druk over het politieke aspect van dit alles: "We worden op politiek niveau doelgericht ondermijnd, en dat zie je ook terug in de bezuinigen waar we mee te maken hebben."

Wanneer we 's nachts met de bende- en drugseenheid door de Kaapse Vlakte rijden, zien de sociale woningbouwflats eruit als iets uit de Sovjettijd. We rijden langs ellenlange blokken van identieke flats, die van elkaar worden gescheiden door slecht verlichte steegjes. Alles is asfalt, cement, vaal, grauw.

De gangseenheid gaat elke twee weken op grootschalige patrouille. De bewoners turen vanaf de galerijen naar beneden, terwijl we door de woonblokken met Afrikaanse namen als Geduld sluipen. De eenheid speelt een bijna moederlijke rol – streng doch rechtvaardig spreken ze bewoners aan. Mensen die nog rondhangen op straat worden gevraagd om naar binnen te gaan: "Wat maak jy nog so laat buite?" Tijdens de patrouille doen de agenten meerdere huiszoekingen en fouilleringen op basis van informatie die gedurende de week is verzameld. Sommige bewoners maken bezwaar tegen de huiszoekingen, die volgens hen willekeurig en ongegrond zijn. Anderen zijn gastvrij en vriendelijk.

De agenten vertellen ons dat dit de rustigste avond is die ze in maanden hebben gehad. Normaal gesproken staan er hordes gefrustreerde bewoners hen op te wachten, die stenen en soms zelfs molotovcocktails naar ze gooien. Veel van de agenten van de eenheid zijn gekleurde mensen die zelf in de buurt zijn opgegroeid. Ze kennen het gebied, en kennen de mensen.

Er komt een oproep binnen over een schietpartij tussen twee flats. De stank van cordiet hangt nog in de lucht als we aankomen. De bendeleden schoten letterlijk van het ene flatgebouw naar het andere aan de overkant van de straat. De bewoners helpen hen om hun geweren te verstoppen en om hen te laten opgaan in de menigte, als de boere (agenten) eraan komen. De gangseenheid vertelt ons dat de bewoners vaak tegen hun agenten zeggen dat ze op zoek moeten gaan naar die andere bendeleden; dat deze bendeleden van hen zijn en dat de andere bendeleden de slechteriken zijn. Ondanks de pogingen van de Metro Police om op een persoonlijker niveau met de burgers te werken dan de SAPS, is de spanning en het wantrouwen duidelijk te zien op de gezichten van de omstanders.

"Het zou helpen als SAPS correct werd ingezet. Het feit dat er van alle bendegeweldszaken maar twee procent tot veroordeling leidt zegt genoeg," zegt Smith in het busje. "Het is allemaal politiek. Daarom willen ze ook geen gespecialiseerde eenheden. Omdat de jongens die met één been in het bendecircuit staan hun zaakjes niet in gevaar willen brengen."

Premier Zille heeft vaak dezelfde conclusie getrokken. In 2003 vaardigde de toenmalige politiecommissaris een verbod uit op gespecialiseerde eenheden. "Er is maar één conclusie mogelijk: ze werden stilgelegd door de toenmalige commissaris, Jackie Selebi, omdat hij vrienden was geworden met een aantal zware jongens die niet wilden dat hun activiteiten effectief werden onderzocht," zei Zille hierover in 2014.

Selebi, voormalig president van Interpol, heeft al eerder toegegeven dat hij vrienden was met een aantal grote gangsters. Hij werd in 2010 veroordeeld op grond van corruptie, maar werd twee jaar later voorwaardelijk vrijgelaten vanwege zijn gezondheid. Hij overleed aan het begin van 2015.

Maar de SAPS heeft ook successen geboekt. In 2010 werd Operation Combat, een antibendeplan onder leiding van generaal-majoor Jeremy Veary, gelanceerd. Het plan heeft – in samenwerking met de Prevention of Organised Crime Act – geleid tot de succesvolle veroordelingen van zestien hooggeplaatste Fancy Boys en zes 28's [leden van de Number Gang] uit Bishop Lavis en Valhalla Park. Het algemene aantal veroordelingen blijft echter laag. Smith beweert dat Veary en zijn team niet met hem willen samenwerken.

"Wij willen graag samenwerken en benaderen hen voortdurend. Ik heb drie afspraken met [Veary] gemaakt. Elke keer moest er een politieke collega van hem aan te pas komen om een bijeenkomst te regelen," zegt Smith. "Drie bijeenkomsten, en ze werden allemaal binnen enkele minuten geannuleerd. Het was gewoon een diss naar ons. We hebben het geprobeerd – ze willen gewoon niet."

Het ANC en zijn kameraden beschuldigen op hun beurt Smith en Zille ervan dat ze stuurloos zijn en een gebrek aan leiderschap tonen: "Smith kopieert buitenlandse trucjes die hier niet werken, en heeft geen enkel origineel idee om het probleem op te lossen," schreef Tony Ehrenreich, een vakbondsman en ANC-lid. "Zijn tactieken hebben geen enkel nut in deze crisis. Het gebied waar dit zich afspeelt gaat eraan ten onder, en hij geeft iedereen – behalve zichzelf – de schuld."

De politieke verdeeldheid van de provinciale en nationale autoriteiten lijkt voorlopig nog niet te worden opgelost. Het ANC diende vorig jaar in augustus een wetsvoorstel in voor het "stroomlijnen" van SAPS en de Metropolitan Police. Het werd door de provinciale autoriteiten van West-Kaap omschreven als "bewijs van het feit dat dit voornamelijk een politieke zet is. De wens om de Metropolitan Police in Zuid-Afrika te controleren is geboren uit en wordt gestuurd door een politieke agenda en niet het publieke belang."

En inderdaad, een week nadat we met de Metro Police mee mochten in november vorig jaar, onthulde het journalistieke onderzoeksteam van Mail & Guardian dat de huidige president Jacob Zuma in de aanloop naar de lokale verkiezingen van 2011 met bendebazen had afgesproken. De gangsters beloofden hem politieke steun in ruil voor zakelijke belangen, en naar verluidt spraken de bendebazen Zuma "op een vriendelijke manier" aan. Volgens het ANC was het verslag "frivool, onwaar en belachelijk", ondanks de bevestiging van twee onafhankelijke getuigen.

Het feit dat bendebazen dit soort beloftes kunnen maken en überhaupt met de president kunnen afspreken is een indicatie van hoeveel invloed ze hebben in de gemeenschap. De Metropolitan Police doet zoveel als ze kunnen met de middelen die ze tot hun beschikking hebben, terwijl hun superieuren een politiek spelletje met elkaar spelen dat niks te maken heeft met de realiteit van het leven op de Kaapse Vlakte. De agenten die ons begeleiden weigerden hun namen te geven, uit angst voor represailles van de bendes. Ze ademen allemaal een soort belegerd fatalisme. Het rapport van de avond eindigt met een korte beschrijving van de missie voor de volgende dag: toezichthouden bij de begrafenis van een kind dat was doodgeschoten in Delft.

Een oudere politieagent sluit de nacht af met een sigaret. We vragen hem waarom hij agent blijft, nu de relatie tussen gemeenschap en de politie zo erg is verslechterd, de baan zo ondankbaar lijkt en de vooruitzichten zo somber. Hoe bescherm je een gemeenschap die niet door jou beschermd wil worden?

Hij antwoordt: "Eish, man. Iemand moet beginnen dit land een beetje op te ruimen."