Memento Mori: leven tussen de doden

Paul Koudounaris reisde door meer dan zestig landen, om graftombes, gedecoreerde schedels, en andere lugubere dingen te fotograferen. Deze week komt zijn derde boek uit: Memento Mori: The Dead Among Us. Waar zijn eerdere werk vooral om geschreven verhalen draaide, ligt de nadruk in Memento Mori op de foto's, van onder andere schedelfestivals, bijzondere begrafenissen en andere rituelen in alle uithoeken van de wereld.

Ik sprak Koudounaris over zijn boek, hoe verschillende culturen met de dood omgaan, over hoe paradoxaal onze wetten over omgang met overledenen zijn en waarom westerse gebruiken eigenlijk veel raarder zijn dan in andere delen van de wereld.

VICE: Hoi Paul. Je maakt duidelijk onderscheid tussen "de dood" en "de doden". Hoe dat zo?
Paul Koudounaris: De doden zijn de mensen die geen deel meer uitmaken van de levende samenleving, maar de dood maakt daar wél deel van uit, en de manier waarop varieert per cultuur. De dood kan een harde of een flexibele grens hebben. In het Westen heeft de grens zich de afgelopen honderd jaar ontwikkeld tot een soort keiharde betonnen muur. We mengen ons niet met de doden en als je wel met ze probeert te communiceren dan word je voor gek uitgemaakt.

Verschilt dat zo erg per cultuur?
Historisch gezien is in de meeste culturen de dood lang niet zo helder afgebakend. Kijk bijvoorbeeld eens naar Bolivia, of naar de rituelen op Madagascar of de Filipijnen, of naar de geschiedenis van Europa, waar de catacomben overgangsruimten waren waar de doden met elkaar konden communiceren.

Veel van de plekken die je laat zien zijn monumenten uit het verleden, die onze veranderde houding ten opzichte van de dood lijken te reflecteren.
Er zijn natuurlijk heel veel dingen die invloed hebben op onze moderne denkbeelden over de dood. Het heeft in ieder geval veel te maken met het moderne idee van het individualisme en de meritocratie. Het kapitalisme verwacht dat we afstand nemen van de doden, omdat de kapitalistische maatschappij op de toekomst is gericht. Er is geen tijd meer voor het verleden. Stop de doden weg, begraaf ze, en doe alsof ze nooit geleefd hebben, zodat we ons op de toekomst kunnen richten.

Na de foto's uit je boek te hebben gezien, van al die verschillende rituelen over de hele wereld, ben ik me gaan afvragen wat eigenlijk 'normale' en 'abnormale' manieren zijn om met de dood om te gaan. Heeft dit ook een rol gespeeld bij het maken van je boek?
Een van de dingen die ik met dit boek wilde doen was laten zien dat wij de uitzondering zijn. Wij westerlingen zijn raar. De mensen in Bolivia en Indonesië met hun gedecoreerde schedels, zij zijn niet raar. Zij doen wat mensen door de hele geschiedenis heen gedaan hebben. Het is opmerkelijk dat wij de doden wegstoppen.

De plekken die je in dit boek ziet zijn niet bedoeld als angstaanjagend – als spookhuizen. Dat is wat wij er tegenwoordig van maken. Ik hoop dat mensen in mijn boek de andere kant ook zien. Tot nu toe is er niemand naar me toegekomen om te zeggen: 'Dit is echt afgrijselijk.'

Sinds ik mijn column over de dood schrijf, hebben de wetten over hoe er met lijken moet worden omgegaan mijn aandacht getrokken. Veel van de gewoontes die je hebt gefotografeerd zouden in het Westen illegaal zijn.
Eén ding dat ik gemerkt heb, is dat in de culturen waar er meer aandacht voor de doden is, er minder taboes rusten op menselijke overblijfselen. Je zou denken dat omdat we in de VS de doden eigenlijk wegstoppen, het niks uitmaakt wat iemand er daarna nog mee doet, maar het tegenovergestelde is waar. Ik sprak op een gegeven moment een vrouw op een schedelfestival in Bolivia, die een schedel onder haar arm droeg. Ik vroeg haar wat ze met de schedel van plan was. "Ik ga hem houden; hij is mijn nieuwe vriend. Ik neem hem mee naar de kerk en ik ga ermee praten," antwoordde ze. Als iemand in de Verenigde Staten over straat loopt met een schedel, en diegene vertelt dat hij die schedel op straat had gevonden, dan zou er serieus meteen een arrestatieteam worden gebeld.

Er is een plek in Indonesië waar ze de lichamen op een straatrooster leggen, en ze op natuurlijke wijze laten mummificeren tot ze langzaam uit elkaar laten vallen. Als een straathond er vandoor gaat met een arm of een been, dan is dat mooi voor hem. Honden kluiven nou eenmaal graag op botten, is de gedachtegang. De doden maken daar deel uit van een natuurlijke cyclus. Voor ons is zoiets een afschuwelijke gedachte.