De dodelijke, dronken paardenrace tijdens de dag van de doden

Het is nogal lastig om het afgelegen dorpje Todos Santos Cuchumatanes te bereiken. Je moet je vlak bij de Mexicaanse grens over een weg die tot 3600 meter hoogte stijgt door het Guatemalaanse Cuchumatanes-gebergte begeven, terwijl je langs Guatemalaanse legervoertuigen, gigantische rotsblokken en gieren die dode dieren uit elkaar rijten rijdt.  De isolatie van de regio leverde de Spanjaarden ooit nog de nodige moeilijkheden om het bergvolk te overmeesteren. Ook vandaag de dag leeft het volk nog naar alle tevredenheid in complete afzondering—de inwoners van Todos Santos zijn allemaal Mayaans en de meesten spreken Spaans alleen als een tweede taal. De voertaal is het inheemse Mam dialect, en terwijl het grootste gedeelte van de mensen katholiek lijkt te zijn, spelen de Mayaanse tradities en het bijbehorende geloof nog steeds een grote rol in de berggemeenschap.

Een van die tradities is een paardenrace/zuippartij die één dag duurt, en de Zielenrace of het Hanenspel genoemd wordt. Het evenement wordt sinds mensenheugenis elk jaar op 1 november gehouden, in Todos Santos ook wel de Dag van de Doden genoemd. De traditie stamt uit de zeventiende eeuw, toen de Spaanse veroveraars na hun moeizame overwinning de inheemse mensen verboden om paard te rijden—vandaag de dag is de race bedoeld als een protest tegen kolonialisme en als een ceremonie om de doden te eren. Toen ik de oudere inwoners van het stadje vroeg naar de geschiedenis van de race, zeiden ze dat het “oeroud” was. Meer niet.

De ruiters beginnen op de avond van 31 oktober met de voorbereidingen voor het evenement: er wordt een kip geofferd om de kronkelende, zanderige racebaan te zegenen, en de deelnemers zweren voor bepaalde tijd seks af. In de loop van de avond en ook de rest van de nacht drinken ze Gallo bier en een sterke Guatemalaanse likeur, die Quetzalteca wordt genoemd. De volgende ochtend, als de race begint, zijn de deelnemers al aardig dronken, terwijl zij gedurende de rest van de dag nog bezopener worden—een vereist onderdeel van de ceremonie—en van de ene kant van het dorp naar de andere kant racen.

De ruiters zijn dan misschien dronken omdat dit een onderdeel van de traditie is, maar de rest van de stad drinkt er ook op los. De dorpsbewoners hebben niet heel veel drank nodig om straalbezopen te worden, want alcohol is de rest van het jaar niet beschikbaar, behalve in restaurants die voor toeristen bedoeld zijn.

“We drinken de rest van het jaar niet, voor de traditie,” zegt Felicia, een oudere vrouw. Het grootste deel van Todos Santos doet al heel lang aan geheelonthouding, en in 2008 verbood een strenge burgemeester zelfs alle sterke drank, behalve op de dag van de race.

Rond het middaguur lagen er al verschillende mensen in de goot en op straat, terwijl hun kameraden de grote weg opliepen om meer bier te regelen. Ook 12-jarige jongetjes mogen al meedoen aan het zuipfestijn. De meeste vrouwen en meisjes drinken helemaal niet. Het is dan ook niet een heel ongebruikelijk beeld: een nuchtere vrouw of een kind, dat zich over een bewusteloze man met in zijn hand een blikje bier buigt.

De meeste ruiters kennen de paarden waarop zij rijden helemaal niet. Alle paarden zijn gehuurd, en sommige reageren wat heftiger op de handen van een dronken man dan andere. “Het zorgt nogal eens voor moeilijkheden als het paard de ruiter niet kent. Dingen kunnen dan een beetje uit de hand lopen,” zegt Freddy, die in de buurt is opgegroeid. “De eigenaars zijn hier om de paarden te kalmeren. De ruiters drinken de hele dag, dus hoe later het wordt hoe bizarder de situaties worden.”

Het is een grote dag voor de eigenaars van de paarden: zij kunnen wel €400,- verdienen aan de verhuur en de weddenschappen, wat veel geld is in een land waar mensen gemiddeld €1960,- per jaar verdienen. Een van de eigenaars, een 15 jaar oude jongen die Henry heet, heeft een hele dag moeten lopen om zijn paard te laten deelnemen aan het evenement. Hoewel de race eigenlijk enkel om de eer draait, sluiten veel mensen weddenschappen over de uitkomst af, waardoor het zelfs voorkomt dat ruiters worden omgekocht.

Onder deze omstandigheden kan je de race nauwelijks nog een paardensport noemen: de beste ruiters zijn de mensen die het best tegen drank kunnen. De race is ook niet bepaald ongevaarlijk. Door de toestand van de ruiters ligt een bloederige, gruwelijke dood altijd op de loer. Als een van hen doodgaat, wordt dat gezien als een offer voor de onderwereld, waardoor het land het volgende jaar extra vruchtbaar zal zijn. Een van de toeschouwers vertelde me dat er die morgen een man was gestorven, maar de festiviteiten gingen gewoon door.

“Oh, het is niet echt gevaarlijk. Alleen een beetje zand in de ogen,” zei Feliciana net voordat een gedesoriënteerde ruiter met zijn paard tegen zijn buurman botste. Ze vlogen allebei uit het zadel—één viel zelfs door een hekje heen—en kwamen hard neer. De eerste ruiter stond meteen weer op, maar de tweede bleef roerloos in het zand liggen. Het publiek schrok, en sleepte hem van de baan. Hoewel hij nog ademde, zag hij er meer dood dan levend uit. Uiteindelijk tilden dorpsgenoten hem aan armen en benen weg.

Todos Santos heeft geen ziekenhuis, de enige dokter in de buurt was Pablo Guzman, een Amerikaanse assistent-anesthesioloog. Hij zorgde ervoor dat de man van de racebaan gehaald en in een auto gelegd werd, die hem naar huis zou brengen.

Voordat we hem in de auto legden, kwam er een vrouw langs die water of iets anders in haar mond had,” vertelde Pablo later, “dat spuugde zij op hem. Mayaanse sjamanen spugen vaak Quetzalteca op mensen, in de hoop dat het de verwondingen geneest. Even later, toen de man thuis aan het rusten was, kwam zijn oma langs, die meer water of Quetzalteca op hem spuugde, en bloemen in zijn bed legde,” zei Pablo.

Het lijkt de ruiters niet te deren dat zij zich in levensgevaarlijke situaties begeven. De meest macho mannen berijden hun paard zelfs zonder zich met hun armen vast te houden. Het komt ook best vaak voor dat ze over de racebaan stuiteren terwijl ze in hun handen een biertje klemmen. Er was op zeker moment zelfs een man die met een fladderende kip aan het zwaaien was terwijl hij zijn paard de heuvel op stuurde. Toen ik de ruiter later weer zag was de kip dood. In voorgaande jaren zouden er kippen aan touwen boven de baan hebben gehangen, zodat de ruiters ze tijdens het racen konden grijpen, vertelde een behoorlijk zatte oude man me.

Na de race verzamelden de dronken ruiters en de toeschouwers zich in het centrum van de stad, om (nog meer) te drinken en te dansen. De volgende dag werd het festival voortgezet op het kerkhof van het dorpje, waar de feestbeesten zich rond de grafstenen van hun overleden voorouders verzamelden. Ik was tegen die tijd echter al aan mijn terugreis begonnen. Ik kon ze niet bijhouden.