Het Aralmeer was decennialang een gortdroge, zilte woesternij

We zaten al bijna een uur in de auto toen we eindelijk stopten. Als je een uur rijden over een onverharde weg al pittig vindt, probeer dan eens een uur te rijden over een vlakte die ooit de bodem van een meer is geweest. Ecoloog Magzhan Tursinbayev stapte uit de terreinwagen en wees naar de horizon terwijl hij zijn sigaret opstak. “Dit was ooit allemaal water. Kijk nou wat er van over is – niets,” zei hij terwijl hij naar de uitgestrekte kale vlakte voor ons wees.

Magzhan groeide hier in de regio op, in de stad Aralsk. Hij werkt het grootste deel van zijn leven al aan projecten waarmee de effecten van de opdroging van het Aralmeer onderzocht worden. Na al die jaren wordt Magzhan nog steeds verrast door de opgedroogde zee. "Het ziet er raar uit, hè? Alsof je op een andere planeet staat," zei hij.

Dit was vroeger dus een meer.

Het Aralmeer was een zoutwatermeer tussen Kazachstan en Oezbekistan, en besloeg ooit 68 duizend kilometer. Tegenwoordig is het nog maar een schim van wat het ooit was. Het meer begon in de jaren zestig voor het eerst te krimpen. De Sovjet-Unie besloot rivieren die uitmondden in het meer om te leiden naar het zuiden, om katoenvelden te irrigeren. Katoen was in Sovjettijden van groot economisch belang, en Moskou gaf economische groei duidelijk prioriteit boven het milieu. Als gevolg hiervan werd het Aralmeer een van de grootste ecologische rampen ooit. Wat overbleef is een semiapocalyptische woestenij van stof en verloren kansen.

Omdat het water nog verder verdween, raakte het meer uiteindelijk zo verzilt dat de oorspronkelijke vissen het niet overleefden. De lokale industrie was veelal gerelateerd aan het water, en met het water en de vissen verdwenen dus ook de banen. Veel gezinnen uit de omliggende dorpen vertrokken naar andere steden. Voor degenen die overbleven braken zware tijden aan – niet alleen economisch gezien. Pesticiden en meststoffen die op de bodem van het meer achterbleven werden door de wind verspreid en veroorzaakten gezondheidsproblemen. Het leven in een afgelegen gebied dat afhankelijk is van een meer is overal ter wereld moeilijk, maar als het water en de vissen bijna helemaal verdwenen zijn, wordt het een ware overlevingsstrijd.

Zhalanash

Zhalanash is een dorpje dat ondanks alle ontberingen overeind is gebleven. Zhalanash was ooit een vissersdorpje met een paar honderd inwoners. Vroeger lag het aan de kust, nu ligt het naast een beroemd scheepskerkhof. Maar van dat kerkhof is ook al niet veel meer over: de bevolking heeft de meeste schepen geborgen of als schroot verkocht.

Behalve een paar verouderde huizen, zand en telefoonpalen is er niet veel te zien in Zhalanash. Maar de mensen hier zijn inventief. Toen de visserij instortte wisten ze te overleven door op vee over te stappen. Het is nu heel normaal om kuddes paarden en schapen over de opgedroogde meerbodem te zien dwalen, maar kamelen zijn favoriet. Verder is er niet zoveel te doen in Zhalanash. Volgens de dorpelingen heb je drie opties: je veestapel verzorgen, de stad verlaten voor seizoensarbeid of gewoon heel erg veel drinken.

Maar de afgelopen jaren begint de ecologische situatie wat beter te worden. Kazachstan en de Wereldbank zijn in 2003 een project van 63 miljoen euro begonnen om de noordelijke helft van het Aralmeer te herstellen. Het speerpunt van het project was de Kok-Aral-dam, die in 2005 werd voltooid. De dam laat water samenkomen in de noordelijke helft van het Aralmeer, in een poging om de landbouw en de productie van vis in het gebied te vergroten. En het is een succes. Een klein deel van de visserij is nieuw leven ingeblazen en het water begint zelfs alweer terug te stromen in de richting van de oude haven van Aralsk.

De lemen hut van een visser.  

Aan de oevers van de noordelijke Aral zijn nieuwe tekenen van leven. Kleine vissersbootjes zijn als stipjes op het water en geïmproviseerde lemen hutten liggen verspreid langs de kust. De meeste vissers komen uit de omliggende dorpjes en werken drie of vier dagen achter elkaar door, om vervolgens hun vangst te verkopen en weer naar huis te gaan. Tussen het vissen door rusten de mannen in lemen hutten. Toen ik het meer kwam bekijken werd ik door Nurlan en zijn crew binnen uitgenodigd om aan de kou te ontsnappen.

Nurlan (links) en zijn crew.

Het is duidelijk dat Nurlan een zwaar leven leidt. Hij is pas achterin de dertig, maar hij lijkt wel vijftig. Na een gesprek over koetjes en kalfjes, een paar kopjes thee en met een shot wodka in het vooruitzicht, praat Nurlan over het leven hier. De jaren negentig was een hele moeilijke tijd voor alle Kazachen, maar vooral rond het meer, vertelde hij.

“Niet alleen stortte de Sovjet-Unie ineen, maar het meer werd zilt en droogde op. De meeste mensen vertrokken om werk te vinden en degenen die achterbleven vochten om te overleven,” zei hij. “Zelfs tien jaar geleden was het voor een visser nog moeilijk om de kost te verdienen."

Ondanks het harde leven bij het Aralmeer zijn de positieve effecten van het project nu al te merken. “De omstandigheden zijn verbeterd en onze vangsten zijn nu al groot genoeg om ons gezin te onderhouden en een beter leven te kunnen geven,” zei Nurlan. Hij vertelde over de ontzilting van het water en de groei van de vispopulatie sinds de bouw van de dam. “Het leven is nog steeds hard, maar de vissen komen terug en dat maakt het leven een stuk makkelijker dan voorheen.”

Voor Aralsk is het water nog ver weg, maar uit het oog betekent niet uit het hart. Verspreid door de stad staan standbeelden van vissers en een paar schepen staan nog in de haven, als ode aan het verleden. Maar ondanks de geboekte vooruitgang is er nog een lange weg te gaan voordat het weer zo wordt als vroeger. In Sovjettijden was Aralsk een regionaal economisch centrum voor handel en industrie. Daar herinneren nu alleen een paar verlaten fabrieken en roestige kranen aan. De regio heeft de hoogste werkloosheidscijfers van heel Kazachstan en elk jaar trekken meer en meer mensen weg opzoek naar werk.

Er staat nog een tweede dam in de planning, die het water moet gaan filteren. Maar dat project is uitgesteld tot de financiering rond is. In de tussentijd zorgt de bestaande dam er niet alleen voor dat het noordelijke Aralmeer groeit, maar ook dat er geen water meer naar het zuidelijke meer in Oezbekistan stroomt, waardoor deze nu krimpt. Daarbij lijkt de regering in Oezbekistan zich niet zoveel aan te trekken van alle problemen en pompen ze het water nog vrolijk uit het meer voor de katoenindustrie. Het lijkt de goede kant op te gaan voor het Aralmeer, maar wil het noordelijke deel overleven, dan zal het zuidelijke deel moeten verdwijnen.

De muurschildering bij het station in Aralsk.

Water en vis hebben hier een historische rol gespeeld. In de treinstations hangen nog oude Sovjetmuurschilderingen waarop de mensen van Aralsk in tijden van hongersnood vis leveren aan Rusland. De lokale bevolking is volledig gefixeerd op de dag dat het water terugkeert. Schattingen van wanneer die dag komt lopen uiteen, maar het lijkt rond 2020 te moeten gebeuren. De overheid stelt deze datum in ieder geval voortdurend bij naar later. Het is moeilijk te voorspellen. In de tussentijd gaan de inwoners van de regio gewoon door met wat ze al sinds het begin van deze ellende doen: overleven.

@ReidStan