​Wat betekent het olympische toerisme voor de favela’s van Rio?

Foto's door John Surico

Tijdens het WK in 2014 berichtten internationale media voor het eerst over het massatoerisme in de sloppenwijken van Rio, waar zo'n 1,4 miljoen Brazilianen wonen. Met controversiële acties had de politie de buurten toen "gepacificeerd", en was het er veilig verklaard voor buitenlanders. De favela's werden ook aangeprezen: het was er goedkoper en de wijken boden een authentiekere beleving dan de dure hotels bij het strand. Krantenkoppen varieerden van tamelijk onzinnig (CNN: "Rio's sloppenwijken hot als WK-bestemming?") tot vooruitziend (FastCo: "Wat gebeurt er als WK-toeristen de favela's van Rio overstromen op zoek naar goedkope kamers?")

Nu de Olympische Spelen zijn begonnen lijkt de stad opnieuw verzonken in een K-hole van nieuwsberichten. Beelden van tieners met machinegeweren en verhalen van schietpartijen tussen drugskoeriers schetsen het beeld dat er elk moment een burgeroorlog kan uitbreken in de prachtige stad, om de hoek van het zwembad waar Ranomi Kromowidjojo haar supersnelle baantjes trekt.

Maar de grote middenklassebevolking van de favela's dichter bij het centrum kan zich niet vinden in deze weergave van het alledaagse leven. Ze geven toe dat het aan de randen van de stad best gewelddadig kan zijn (en soms ook in hun eigen achtertuin), maar zo erg is het nou ook weer niet. Ze zien de Olympische Spelen als een mogelijkheid om wat te verdienen aan de massaal toegestroomde toeristen, en als een test om te zien wat toerisme kan betekenen voor hun gemeenschap – ook nadat de Spelen zijn afgelopen.

Laatst zaten we een middag achterop een motor in de nauwe straatjes van Rocinha. Slalommend vertelde de bestuurder van deze mototáxi dat hij de laatste weken meer en meer gringo's achterop motorfietsen ziet. "Ze vinden het geweldig hier," zegt hij.

Wij reden mee met André Felix, een 25-jarige jongen uit Rocinha die mensen rondrijdt door de favela – als hij tenminste niet aan het werk is bij een chique restaurant naast het olympische dorp. Tijdens het WK zag hij voor het eerst zo'n grote toestroom van bezoekers in zijn wijk. En dat zorgde vervolgens weer voor meer aandacht van de buitenwereld voor het leven in de favela's.

"Mensen boeken tegenwoordig al een tour door Rocinha voordat hun vliegtuig in Brazilië geland is," vertelde hij aan VICE. "Die tours worden soms geleid door gidsen die hier helemaal niet vandaan komen en die de mensen verkeerde dingen vertellen." Daarom heeft hij zich aangesloten bij Rocinha door Rocinha, een bewonersgroep gesticht in de maanden voor het WK, die gratis (voor een fooitje) wandelingen door de favela organiseert.

Terwijl we dieper Rocinha inreden wees Felix ons op andere manieren waarop locals wat proberen te verdienen aan het toerisme. Een gigantische poster bij een appartement informeerde bezoekers dat het uitzicht vanaf het gebouw prachtig is, en dat er ook souvenirs verkocht worden. In een andere steeg kreeg Felix een sleutel van een oudere man die bezig was een metalen standaard voor een hangmat op te zetten. Met de sleutel hadden we toegang tot de "Poort naar de Hemel", een dakterras met een adembenemend 360-gradenuitzicht over een gebied waar volgens sommigen wel 300 duizend mensen wonen. Het is een bij groepen toeristen erg gewilde locatie. Nadat hij de man wat Braziliaanse reais had gegeven zei Felix: "Hij was een van de eerste mensen hier die besefte wat zijn dakterras waard is."

De bewoners zijn over het algemeen blij dat toeristen Rocinha bezoeken en er geld uitgeven. Maar er kleven ook nadelen aan: het leven is er duurder geworden, en het aan twee kanten snijdende mes van gentrificação, of "gentrificatie", dwong Felix en zijn familie om naar een betaalbaardere buurt te verhuizen. Deze nieuwe realiteit—dat het gebied nu gezien wordt als een hotspot voor onroerend goed—heeft vijf van Felix' vrienden doen besluiten om tijdens de Spelen hun huis te verhuren.

Bijna iedere Braziliaan die we ontmoetten kende iemand die hetzelfde deed, of verhuurde zelf zijn of haar woning. Adam Newman, de in Colorado geboren CEO van woningverhuurplatform Favela Experience, probeert naarstig om met zijn aanbod bij te blijven bij de vraag. "Een stuk of twintig mensen hier hebben me gevraag om hun huis te verhuren," zei hij tegen VICE. Met "hier" bedoelt hij Vidigal, een favela met uitzicht over de welvarendere kustlijn van Leblon. Favela Experience werd net voor het WK opgericht, niet zonder kritiek, en runt sindsdien ook twee hostels in Vidigal.

Een van de diensten die het bedrijf aan favelabewoners aanbiedt lijkt op consulting. Newman: "Ik bezoek mensen thuis en vraag ze: wat denk je dat je huis waard is? Welk bedrag denk je dat je per nacht kunt vragen? Waarom wil je mensen huisvesten? Wat heb je mensen te bieden?" (Favela Experience strijkt zelf overigens een percentage van de gemaakte winst op.)

Het is van cruciaal belang om een realistisch bedrag te vragen, legde Newman uit, en de huizenmarkt heeft niet stilgestaan in de afgelopen twee jaar. "Tijdens het WK kon ik bijna elk bedrag vragen. Nu met de spelen is dat anders. Sinds het WK zijn er nog vijftien hostels geopend in de straat waar wij zitten."

Op Airbnb zie je dat in Rio enorm veel Olypische Spelen-gerelateerde woningen worden aangeboden, met veel variatie in de prijzen, zelfs in de wijken waar meer criminaliteit is, zoals Complexo do Alemão. Tot nu toe hebben 55 duizend bezoekers van de spelen een verblijfplaats gevonden via de site. Airbnb, zelf een sponsor van de spelen, deelt flashy plattegrondjes uit voor de favela's. Het onderschrift voorRocinha is: "Een uitdijende favela waar geïmproviseerde huisjes hoog op de heuvel staan."

Voor Newman moet de toekomst van het favelatoerisme zich niet beperken tot een woningverhuurplatform. Tijdens de spelen organiseert zijn bedrijf uitjes met NGO's in tien wijken. Hij probeert een totaalbeleving te creëren, zoals een wandeling door Vidigal, onder leiding van vijf acteurs die de geschiedenis van Brazilië uitbeelden, en die eindigt met een diner bij het hostel. "Ik denk dat het favelatoerisme een proces is van steeds groter groeiende integratie," voegde Newman toe.

Je kunt dit proces beter begrijpen door naar de Santa Marta-favela te kijken. Deze beroemde regenboogkleurige gemeenschap – de eerste die werd "gepacificeerd" door de politie, in 2008 – organiseerde voor het eerst op grote schaal favelabezoekjes. Sinds de dood van Michael Jackson, die de clip van They Don't Care About Us hier opnam in 1996, werden het bronzen beeld en de muurschildering van het popicoon een toeristische trekpleister. Er zijn twee souvenirwinkels waar je het shirt kunt kopen dat MJ in de video draagt, plus kettingen, handdoeken en bijna alles dat verband houdt met Santa Marta. "Tijdens de spelen ga ik al deze muren volhangen met souvenirs," zei medewerkster Maria Elena Barbara da Silva.

Bij een speciaal voor de spelen gebouwd informatiepunt in Santa Marta, onderaan de heuvel, ontmoetten we José Carlos, een gids en hostelmedewerker uit de wijk. Onlangs renoveerde Carlos het dak van zijn gebouw om het meer backpackervriendelijk te maken. Hij zette er wat bankstellen neer, net als een hangmat en een koffiezetapparaat. Het zit grotendeels volgeboekt voor de spelen en hij probeert nog een ander pand te verhuren, waar hij bezoekers zo'n 35 reais per nacht zal rekenen, iets minder dan 10 euro.

Terwijl andere groepen toeristen ons passeerden op de stijle trappen van Santa Marta, vertelde Carlos dat steeds meer locals als gids willen werken tijdens de spelen. Hij benadrukte het verschil tussen locale gidsen en gidsen van buitenaf: "Er zijn tours die puur op zoek gaan naar de ellende," legde hij uit. "Dat zijn tours waarbij mensen in de jeep blijven zitten. Ze komen zo niet in aanraking met de lokale bevolking en doen net alsof ze op safari zijn in Africa."

Tegen de avond keek Carlos naar de kleurrijke woningen en stelde hij vast dat Santa Marta ver is gekomen sinds de tijd dat het werd gerund door de Comando Vermelho, de Rode Commando's, een drugsbende. "Het was geen mening dat het gevaarlijk was – het was een feit," zei hij. "Ik sprak altijd met iedereen, maar je moest wel afstand houden. Als er maar iets gebeurde kon je precies in de vuurlinie staan."

"Ik had nooit gedacht dat het zover zou komen met Santa Marta," voegde hij toe.

Op onze weg terug ontmoetten we zijn vrouw, ook gids, die net een groep Amerikanen aan het rondleiden was. Ze verbleven in een hotel aan de Copacabana. Met een biertje in zijn hand sprak een van hen zijn teleurstelling uit over de defecte kabelbaan naar de top van de favela. Nu moest hij de trap pakken.