Deze Poolse vrouw riskeert drie jaar gevangenisstraf omdat ze abortuspillen verstuurde

Op 24 juni verwierp het Amerikaanse Hooggerechtshof de uitspraak Roe vs Wade uit 1973, en maakte daarmee een eind aan het landelijke recht op abortus in de VS. Daarmee is 50 jaar abortusrecht in het land teruggedraaid. Dat leidde zowel in de Verenigde Staten als daarbuiten tot veel verontwaardiging.

Sinds de jaren negentig hebben ongeveer negentig landen abortus wettelijk mogelijk gemaakt, en terwijl in landen als Argentinië, mexico, Benin, Kenia en Ierland recentelijk de toegang tot veilige abortus is verbeterd, beweegt de VS zich nu in een tegengestelde richting, net als El Salvador, Nicaragua en Polen.

De Poolse activist Justyna Wydrzyńska ondervindt de gevolgen van de strenge abortus wetgeving aan den lijve. Zij besloot een pakje abortuspillen – dat ze naar eigen zeggen voor eigen gebruik had bewaard – naar een andere vrouw op te sturen.

De vrouw die de pillen ontving zei dat ze een abortus nodig had. Ze had geprobeerd om ervoor naar het buitenland te reizen, maar haar gewelddadige echtgenoot had haar tegengehouden en dreigde naar de politie te stappen. Justyna Wydrzyńska besloot toen uit medeleven het pakje abortuspillen naar de vrouw op te sturen. 

Een jaar lang gebeurde er niets, maar toen stonden er plotseling politieagenten voor Wydrzyńska’s deur met een huiszoekingsbevel.

“Hij opende een lade en daar lag ondergoed... Maar ik heb ook een heleboel vibrators,” vertelt Wydrzyńska grinnikend. “Het was echt grappig.”

Wydrzyńska, 47 jaar, kan er nog om lachen, maar haar situatie is ernstig. In juli zal zij de eerste activist in Europa zijn die strafrechtelijk vervolgd gaat worden op grond van de strenge Poolse abortuswetgeving, die in 2020 van kracht werd. Op grond van deze wetgeving mag een zwangerschap alleen beëindigd worden als er sprake is van verkrachting en incest, of als het leven van de moeder in gevaar is. Beide situaties zijn moeilijk te bewijzen.

Wydrzyńska wordt beschuldigd van ‘hulp bij abortus’ en het ‘bezit van geneesmiddelen zonder vergunning met het doel deze op de markt te brengen’. Als ze schuldig wordt bevonden, riskeert ze een gevangenisstraf van maximaal drie jaar. Waarnemers en activisten houden de uitkomst van de zaak-Wydrzyńska nauwlettend in de gaten. Ze zien haar zaak als een gevolg van de strenge wetgeving en de groeiende weerstand tegen abortus in het land. 

Polen is een uitzondering in Europa, waar abortus grotendeels legaal is, met uitzondering van de eilandennatie Malta. Activisten in het land werkten de afgelopen drie decennia al binnen de grenzen van een extreem restrictieve abortuswetgeving, maar sinds 2020 is de situatie verder verslechterd. Als gevolg van de nieuwe abortuswet zijn ten minste twee vrouwen overleden omdat ze geen toegang hadden tot een veilige abortus. Afgelopen november verloor de Poolse Izabela haar leven nadat artsen weigerden een foetus te verwijderen die niet genoeg vruchtwater had om te overleven, wat uiteindelijk leidde tot een fatale bloedvergiftiging. De dag voor ze stierf, sms'te Izabela haar moeder: “Vanwege de abortuswet moet ik in bed blijven en kunnen ze niets doen.” Haar dood leidde tot massale protesten, tienduizenden mensen gingen de straat op om te protesteren tegen de nieuwe abortuswet. In januari overleed een andere vrouw, Agnieszka T., vermoedelijke aan bloedvergiftiging. Artsen hadden geweigerd een foetus te verwijderen nadat de hartslag was gestopt omdat een tweede foetus nog in leven bleek.

Door het nieuwe wettelijke kader en het bijbehorende anti-abortusklimaat dat ultra-katholieke anti-abortusgroepen hebben gecreëerd, lopen Poolse vrouwen in bijna elke fase van de zwangerschap gevaar. Het belang van de organisatie die Wydrzyńska heeft opgericht en waarvoor zij als vrijwilliger werkt, Aborcyjny Dream Team (‘Abortion Dream Team’ in het Engels, of ADT), neemt hierdoor alleen maar toe. Desondanks houden Wydrzyńska en andere vrijwilligers kantoor in een eenvoudige ruimte – een kleine kamer, waar al vele duizenden vrouwen werden geholpen. “DANK GOD VOOR ABORTUS”, staat er op een bord in het kantoor van ADT, op de bovenste verdieping van een onopvallend gebouw in Warschau. ‘Abortusrechten zijn mensenrechten’, staat te lezen op een ander bord.

Via de hulplijn van ADT geven Wydrzyńska en andere vrijwilligers ongeveer duizend mensen per maand advies, en ook via Facebook en Instagram staan ze mensen te woord. Daarnaast ondersteunen ze ongeveer twintig mensen per dag met informatie over hoe ze een veilige abortus kunnen ondergaan.  

“We zijn vooral bezig met het destigmatiseren van abortus,” zegt Wydrzyńska. “Maar we krijgen via sociale media ook veel berichten en vragen over hoe je een abortus uitvoert en wat er gebeurt als je pillen slikt. Soms hebben mensen alleen informatie nodig over hoe ze pillen kunnen bestellen, en regelen ze verder alles zelf. Soms willen ze gedurende het hele proces ondersteund worden. Sommigen willen naar Tsjechië, Slowakije of Duitsland reizen en hebben onze hulp nodig bij het organiseren van de reis, of ze hebben financiële steun nodig.”

De sterk rooms-katholieke traditie heeft een bepalende invloed in Polen. Hierdoor is de toegang tot abortus in de twintigste en eenentwintigste eeuw steeds verder beperkt. Alleen in de jaren zeventig en tachtig, tijdens het communistische bewind, was het recht op abortus beter geregeld. Vrouwen reisden toen soms zelfs vanuit meer restrictieve Europese landen naar Polen voor een abortus. In de jaren negentig, na de val van de communistische regering, kwam er echter opnieuw een verbod op abortus, op enkele uitzonderingen na. Sinds 2015 heeft de regerende, rechts-populistische partij Prawo i Sprawiedliwość (vertaald: Wet en Rechtvaardigheid, of PiS) ervoor gezorgd dat het recht op abortus verder werd beperkt. Zij hadden een bredere agenda, om ook reproductieve rechten terug te dringen, zoals bijvoorbeeld de toegang tot anticonceptie.

Tot 2020 was abortus in Polen alleen toegestaan in drie gevallen: als de zwangerschap het gevolg was van incest of verkrachting; als er een risico was voor het leven van de moeder; of als er een foetale afwijking was. Die laatste categorie vertegenwoordigde 95 procent van de legale Poolse abortussen. In oktober 2020 verwijderde de rechter de foetale abnormaliteit als grond voor een legale abortus. Die uitspraak leidde tot massale straatprotesten en een enorme stijging van het aantal oproepen naar abortushulplijnen. In November vorig jaar kondigde de Poolse regering aan dat het zwangere mensen digitaal wil registreren, om zo betere zorg te waarborgen. Critici zijn bang dat het register gebruikt zal worden om te controleren of er geen zwangerschappen worden afgebroken.

Poolse vrouwen die een abortus ondergaan worden niet meteen vervolgd – zoals bijvoorbeeld in El Salvador, waar een vrouw onlangs tot dertig jaar gevangenisstraf werd veroordeeld. Maar in Polen overtreed je wel de wet als je een abortus ‘aanbiedt’ die niet binnen de strikte wettelijke uitzonderingen valt. ADT is er jarenlang in geslaagd de Poolse wet te omzeilen door samen te werken met een internationaal netwerk van abortusactivisten. 
Toen Wydrzyńska rechtstreeks vanuit haar eigen huis pillen naar een vrouw stuurde, die publiekelijk niet bij naam is genoemd, ging het echter mis. Zij begaf zich namelijk op een grijs juridisch gebied dat nu wordt gebruikt door autoriteiten die haar als voorbeeld willen stellen. Wydrzyńska's fout, grapt ze, was dat ze haar contactgegevens op het pakje had geschreven. De echtgenoot van de vrouw vond dit uiteindelijk en gaf Wydrzyńska aan bij de politie. De vrouw nam de pillen nooit in, maar kreeg uiteindelijk wel een miskraam van de stress, aldus Wydrzyńska.

Wydrzyńska's proces staat voor 14 juli op de rol in de rechtbank in Warschau. De hoorzitting had in april moeten plaatsvinden, maar werd uitgesteld omdat de echtgenoot, die evenmin bij naam is genoemd, niet op de zitting verscheen.

Ongeacht de risico's ziet Wydrzyńska haar actie als een no-brainer.
“Ze was echt aan het smeken en vertelde me dat ze alles zou doen om de zwangerschap te stoppen,” zegt Wydrzyńska. “Dit is waarom ik besloot de pillen op te sturen, omdat ik ook huiselijk geweld heb meegemaakt. Mijn man was ook gewelddadig en erg controlerend.”

“Ik snapte precies wat ze meemaakte, en wat er door haar hoofd ging,” voegt ze toe. “Ik wist dat ze zo wanhopig was dat ze zelfs gevaarlijke dingen zou kunnen doen, dus ik had echt geen andere keus dan gewoon de pillen op te sturen.”

Ondanks het aankomende proces is Wydrzyńska ontspannen: op haar kantoor knuffelt ze haar hond en ze grinnikt om de situatie. “Het heeft geen invloed op mijn werk,” zegt ze. “Ik ben rustig”.

Ze wil de confrontatie met de echtgenoot van de vrouw graag aangaan in de rechtzaal. “Ik wil hem recht in de ogen kijken. Ik hoop dat niet alleen de media, maar iedereen hem zal vragen waarom hij zijn eigen vrouw heeft aangegeven bij de politie.”

De zaak-Wydrzyńska is zeldzaam in Europa. Omdat dit soort rechtszaken weinig voorkomen, is het moeilijk te voorspellen wat de uitkomst zal zijn. Hoewel het team van ADT een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden verwacht, zijn de advocaten van Wydrzyńska voorzichtig. Ze zou zomaar een gevangenisstraf van drie jaar kunnen krijgen.

“Ik zou niet zo snel een uitspraak doen over wat we kunnen verwachten,” zegt Katarzyna Szwed, een van Wydrzyńska's advocaten. “Zes maanden voorwaardelijk is de meest gebruikelijke straf in dit soort strafzaken, maar deze zaak is speciaal omdat Justyna een activist en mensenrechtenverdediger is. Er is ook veel media-aandacht voor de zaak, ook van internationale media, dus dit kan het proces beide kanten op beïnvloeden.”

“Het is moeilijk te voorspellen omdat het de eerste zaak is waarbij een activist betrokken is,” zegt Sabrina Mana-Walasek, een andere advocaat voor ADT. “We zijn bang dat de rechter Justyna als voorbeeld wil stellen om zo haar activisme te bestraffen.”

Hoewel Wydrzyńska toegaf aan de politie dat zij de pillen naar de vrouw stuurde, betogen haar advocaten dat dit niet betekent dat zij een abortus heeft gefaciliteerd. Als zij onschuldig wordt bevonden, zou dat een positief juridisch precedent kunnen scheppen voor degenen die zich in Polen inzetten voor legale abortussen.

“We willen met deze zaak drie dingen bereiken,” zegt Szwed. “Eén: als je besluit je zwangerschap te beëindigen, word je niet vervolgd. Het tweede is dat we elkaar moeten steunen en dat we niet bang moeten zijn. Het derde ding is dat abortus geen misdaad zou moeten zijn.”

In een café in Warschau nipt Natalia Broniarczyk – een andere ADT-activist – aan een sapje. Zij is een van de drie gezichten van ADT en is voornamelijk verantwoordelijk voor hun TikTok-pagina, waar ze video’s post waarin uitgelegd wordt hoe mensen veilig abortuspillen kunnen innemen. Broniarczyk raakte als activist betrokken bij abortus toen ze in de seksuele gezondheidszorg werkte. In die tijd had ze zelf een abortus nodig en ze wist – ondanks haar ervaring in de sector – nauwelijks hoe ze hulp kon krijgen.

Broniarczyk houdt zich voornamelijk bezig met de communicatie en sociale media van ADT waarmee ze hoopt abortus te destigmatiseren.

“Na mijn abortus besloot ik mensen te helpen,” zegt Broniarczyk. “Gedurende de eerste drie of vier jaar deed ik dit in het geheim. Ik ontmoette mensen hier in dit café.”

ADT werd opgericht om abortus in Polen bespreekbaar te maken. “We besloten om open te zijn over onze eigen ervaringen,” zegt ze. “Omdat abortus over gewone mensen gaat. Want ik had een abortus en ik heb gewoon een hoofd, twee benen. Ik ben een normaal mens en ik ga elke dag naar mijn werk. Je kunt met me praten.’”

Broniarczyk denkt dat zijzelf of een van de andere activisten ook aangeklaagd hadden kunnen worden – Wydrzyńska had gewoon pech. Maar het is tegelijkertijd ook effectief, vindt Broniarczyk, dat het verhaal van Wydrzyńska nu centraal staat in dit debat. Want mensen zoals zij worden vaak als buitenstaanders neergezet, maar Wydrzyńska is een vrouw als vele anderen.

“Ik denk dat Justyna de beste persoon is om voor de rechter te verschijnen, omdat ze een normaal leven heeft gehad,” zegt Broniarczyk. “Haar levenservaringen zijn invoelbaar. Ze is een moeder die huiselijk geweld heeft ervaren. Je kunt haar perspectief begrijpen.”

Als Wydrzyńska in de gevangenis beland, zou dat een schokgolf in Polen kunnen veroorzaken. Het landelijke verbod op abortus heeft al geleid tot grootschalige protesten en collectieve acties.

Wat bezielt Wydrzyńska om, nu er een gevangenisstraf boven haar hoofd hangt, vrouwen in Polen te blijven helpen en risico's te blijven nemen? 

“We krijgen zoveel steun van individuen, en dat is heel belangrijk voor mij, omdat ik hierdoor weet dat we echt goed werk leveren,” zegt Wydrzyńska.

“We moeten niet bang zijn voor wat er kan gebeuren, zelfs als ik echt in de gevangenis beland. We moeten ons werk blijven doen, wat er ook gebeurt. Want als wij het niet doen, wie dan wel?”