Deze film laat zien waarom linkse politiek er zo belabberd voorstaat

Veel van het archiefbeeld dat in What’s Left voorbij komt is op een wrange manier nostalgisch: Wouter Bos die een ongemakkelijk kopje koffie drinkt met Femke Halsema (GroenLinks) en Jan Marijnissen (SP) maar niet voor een brede linkse samenwerking durft te kiezen, Diederik Samsom die tijdens een televisieoptreden zijn das afstemt op die van Mark Rutte, posters met “Yes We Cohen” erop. De documentaire is een snel gemonteerde samenvatting van alles wat er in de afgelopen dertig jaar is gebeurd in de linkse partijpolitiek, hoe neoliberale ideeën werden omarmd en sociaaldemocratische waarden steeds meer in het niets verdwenen. Het moet een nieuwe generatie maatschappelijk betrokken mensen duidelijk maken waarom linkse partijen vrijwel nooit aan de macht zijn, en hoe het komt dat we al elf jaar onafgebroken met het neoliberale beleid van diverse kabinetten Rutte moeten doen. 

Ik sprak met makers Johan Fretz en Juul Op den Kamp (die een beetje ziek is en daarom een Ajaxsjaal om haar hals heeft gewikkeld) over hun film, de belabberde staat van de linkse politieke partijen in Nederland en de vraag of het ooit nog goed komt met de sociaaldemocratie.

VICE: Waarom hebben jullie deze film gemaakt?
Johan Fretz: Ik merkte dat ik op Instagram heel veel mensen tussen de 18 en 30 bereik met mijn columns. En daar heb ik van geleerd dat jonge mensen ontzettend bezig zijn met thema’s als ongelijkheid en sociaal activisme. Maar als het daarover gaat op televisie of in film is het vaak óf heel highbrow, of het is zo van “yo yo jongeren, ga eens stemmen” – je wordt toegesproken alsof je een kleuter bent. Terwijl: met die columns merk ik dat iedereen een ontzettende honger heeft naar verdieping, maar ook wel met humor, scherpte en andere vertaaltaal en beeldtaal. Ik weet nog dat ik als 15-jarige jongen Michael Moore’s Fahrenheit 9/11 zag in de bioscoop en dat echt heel vet vond. Die film was echt een pamflet, het maakte me politiek bewust. Dus ik dacht: zo’n politieke film moet er komen, maar dan over de linkse politiek. Heel veel mensen zijn bezig met de gevolgen van het neoliberale gedachtengoed: de zorgcrisis, de wooncrisis, en noem maar op. Maar lang niet iedereen weet wat de bijdrage van links zelf daaraan is geweest.

Juul Op den Kamp: Het doel was een toegankelijke film maken, een whodunnit popcornmovie over politiek voor mensen van onze generatie en jonger die boos zijn over hoe de situatie nu is in Nederland, op sociaal en economisch gebied. We willen ze meenemen in hoe deze situatie is ontstaan en waar het is misgegaan, om uiteindelijk na te denken over hoe we er weer uit kunnen komen.

Waarom moeten we bij die fouten uit het verleden stil staan?
Juul: Je moet onderzoeken waar de verkeerde afslagen zijn genomen, om te weten hoe je het beter kunt doen. De PvdA is nog steeds bezig met uitleggen waarom ze bepaalde keuzes hebben gemaakt, in plaats van dat ze beseffen hoe verkeerd die keuzes hebben uitgepakt. 

Zijn jullie daar boos over?
Juul: Ja. Nederland is gewoon een van de meest ongelijke landen als het aankomt op vermogensongelijkheid. Bijna een miljoen mensen leeft onder de armoedegrens. In Nederland worden asielzoekers zo slecht behandeld dat Artsen zonder Grenzen in actie moest komen. Suïcidale mensen moeten tien jaar wachten voordat ze geholpen worden – daar maak ik me persoonlijk veel zorgen over omdat veel van mijn familie en vrienden in de zorg en ggz werken, en de verhalen die ik hoor zijn echt schrijnend. En toch heerst er in Nederland soms nog een misplaatst zelfbeeld van een open, sociaal, tolerant en modern land. 

Hebben jullie nog nieuwe inzichten gekregen tijdens het maken van de film?
Johan: Ik dacht altijd dat het neoliberale beleid vooral asociaal was. Het is zo’n vaststaand idee dat links sociaal en empathisch is, maar dat rechts het huishoudboekje in de gaten houdt, omdat het anders misgaat. Maar door er nog meer over te lezen en me te verdiepen in economische analyses is het me wel duidelijk geworden dat dat onzin is. Dus dat neoliberale beleid is niet alleen asociaal, het werkt ook nog een averechts. 

Een ander inzicht is ook dat we daar als hele samenleving in meegegaan zijn. Dat het dus niet alleen iets is wat politici doen, maar dat we samen dat hele neoliberale paradigma hebben omarmd en geromantiseerd, in meer of mindere mate. En dat het dus ook een kwestie is van een land met een zelfbeeld dat niet helemaal in pas loopt met de realiteit.

Wouter Bos, Diederik Samsom en Job Cohen, PvdA-leiders uit het verleden, komen ook voor in de documentaire, en ze worden nogal stevig ondervraagd. Hoe kregen jullie ze zover om mee te doen?
Johan: Ik heb ze eigenlijk allemaal gewoon gebeld en gemaild, met contactgegevens die ik via-via had gekregen. Tot mijn verbazing zeiden ze allemaal best makkelijk dat ze mee wilden doen. Het helpt natuurlijk dat ze weten dat ik een linkse gast ben. Maar ik heb ze ook wel vernietigend beschreven in columns, die zij ook gelezen hebben. Het was voor hen een kans om hun kant van het verhaal te vertellen, maar dat we zo carte blanche zouden krijgen, zonder dat er woordvoerders of assistenten tussen kwamen, dat vond ik wel opvallend. En heel goed ook, op een andere manier hadden wij het ook niet gedaan. 

Juul: Wel sportief, eigenlijk. 

Waarom hebben jullie deze film eigenlijk samen gemaakt?
Johan: Ik had samen met Anne van der Ven, de coproducent, en de omroep het idee om een soort essay-achtige film te maken, die zowel een betoog is al een film. Met een persoonlijke voice-over, en veel archiefbeeld. Maar de vraag was: hoe zorg je dat het in zo’n brei aan materiaal ook body krijgt, richting dramaturgie. Ik kende Juuls werk al heel goed en ik vind dat ze ontzettend goed is als het gaat om dingen visueel vertalen, en naar een zinderende zintuiglijke ervaring op te tillen. Dus toen heb ik haar gebeld, en hebben we in een cafeetje besloten dit samen te gaan doen.

Juul: Ik heb van Johan in de film nog wat meer een personage gemaakt. Om het persoonlijke politiek te maken hebben we hem als voorbeeld genomen. Dus hij doorloopt het onderzoek niet alleen, hij is ook een kind van de sociaaldemocratie. Hij komt uit een arm gezin, maar krijgt toch alle kansen wat betreft school en studie is hij daar uit gekomen – iets waarvan we inmiddels niet meer zo zeker zijn of dat nog kan. Dat was ook wel een harde motivatie om deze film te maken. We wilden de politieke tijd die we in de film bespreken koppelen aan een mensenleven, ook om te laten zien dat politiek vaak meer invloed heeft op hoe je leven verloopt dan je denkt. En ik heb ook meer popcultuurreferenties toegevoegd, om de bijhorende tijdsgeest daar in mee te nemen. 

Wat hopen jullie dat er gebeurt, nu de film uit is?
Johan: Ik zie deze film als een vuistslag. Dus ik hoop dat het geen rimpelloze vijver blijft. Er zullen mensen boos om worden, sommigen zullen het te radicaal vinden, anderen weer niet radicaal genoeg, sommigen zullen er hoop uit putten maar voor anderen zal het te cynisch zijn. Terwijl wij het juist het tegenovergestelde vinden van cynisch. Cynisch zijn is niets doen. Wij hebben onze woede over hoe het mis is gegaan omgezet in brandstof. We hebben een jaar lang gewerkt aan deze film, met een team van jonge mensen die echt enorm bezield zijn over dit thema. De vraag is nu: wat gaat het publiek doen? Ik hoop dat ze geprikkeld zijn om in actie te komen. 

Juul: En dan ook mensen die helemaal niet zo met politiek bezig zijn. Door deze film zie je hopelijk hoezeer dingen waarover je je zorgen maakt door de politiek worden beïnvloed. 

Johan: Daarom is film ook zo’n krachtig medium. Het komt op een ander niveau binnen – het is zintuigelijk. En dat doet toch iets anders met je dan een artikel over hoe het neoliberalisme te ver is doorgeschoten, daarvan hebben we er inmiddels al zoveel voorbij zien komen.

Juul: Het is gewoon dertig jaar aan best wel taaie kost. Gelukkig hadden we onze film editor, Maarten Ernest, die echt een talent heeft om de meest onmogelijke puzzels tot een spannende actiefilm om te vormen. En we willen dat het voor iedereen begrijpelijk is, ook voor mensen die geen tijd hebben om tien naslagwerken door te spitten omdat ze zich een slag in de rondte moeten werken. 

De documentaire kijken was ook best frustrerend, het is tergend om te zien hoe het keer op keer misgaat met de linkse partijen. Hoe houden jullie hoop?
Johan: Ik haal wel hoop uit de jonge generatie. Zelf ben ik alweer 37, maar mijn lezersschare is echt jong – soms meer gen z dan millennial, zelfs. En die generatie is echt zo unapologetic. Millennials hadden zes, zeven jaar geleden nog best de neiging om heel ironisch te zijn. Als je kijkt waar zij mee bezig waren toen ze begin twintig waren, dan was dat vooral essays schrijven over ‘generatie ik’, ‘we hebben zoveel te kiezen, daarom kiezen we maar niets’, en het organiseren van ironische nineties-parties. Nu zie je een generatie die echt wat op het spel zet. Dat inspireert me om niet minder radicaal te worden, maar juist radicaler. Dan worden boomers maar boos. Ik heb dat liever dan dat ik ‘redelijker’ moet worden, want in de praktijk betekent dat gewoon dat je inteert op je idealen. 

Juul: Ik moet trouwens zeggen daar veel boomers ook heel enthousiast zijn over de film. Ik kreeg een mailtje van een 70-jarige die vertelde dat hij heel hoopvol werd van ons eindpleidooi, waarin we een montage laten zien van mensen als Kata Piri en Sylvana Simons, omdat hij zoveel vrouwen en mensen van kleur zag die nu het verschil proberen te maken. Het lijkt erop dat het oplevende activisme onder jongeren ook de ouderen weer in actie brengt. 

Johan: Ja, dat klopt. Ik denk ook eigenlijk dat de echte babyboomers best op gen z lijken. Ze heel activistisch zijn geweest, hebben normen bevraagd. Misschien zit het echte cynisme vooral bij de generatiegenoten van de mensen die de afgelopen vijftien jaar de dienst hebben uitgemaakt op het Binnenhof. De generatie van Wallstreet, greed is good en Brett Easton Ellis, die hebben vaak iets hards.

What’s Left (BNNVARA) wordt donderdag 22 september om 22:29 uitgezonden op NPO2. Je kunt de documentaire ook online bekijken.