Deze jongeren ontvluchtten hun land en eisen nu een beter grensbeleid

*In een eerdere versie van dit artikel werd in de kop naar de betrokkenen verwezen als '“vluchtelingen”. Hoewel de jongens allemaal hun land zijn ontvlucht, is die term niet meer van toepassing. Dit is aangepast.

“Today is a victory,” zegt journalist en vertaler Zuhoor al Quasi. Naast haar zit Mustafa, een van de jongens die tijdens zijn vlucht gevolgd werd in de documentaire Shadow Game (2021). Hij is geconcentreerd bezig met het ontwarren van haar gouden kettinkje, een erfstuk van haar grootmoeder, dat per ongeluk in de knoop is geraakt. Het is half twaalf ‘s ochtends en we zitten op de achterbank van een grijs busje, onderweg naar Brussel, waar de documentaire vertoond zal worden in het Europese Parlement. Ook zal er een petitie worden overhandigd waarin de Europese parlementsleden worden verzocht ervoor te zorgen dat alle kinderen op de vlucht beschermd worden tegen geweld en onmenselijke omstandigheden, zoals dat is vastgelegd in artikel 22 van het Kinderrechtenverdrag. 

Deze ‘roadtrip’ en het bezoek aan het parlement zijn onderdeel van het transmedia-project Shadow Game, dat is gebouwd rondom de gelijknamige documentaire van Eefje Blankevoort en Els van Driel. In de film worden tieners uit onder andere Syrië, Afghanistan, Irak en Sudan gevolgd tijdens hun hachelijke pogingen de grenzen van Europa over te steken, op zoek naar veiligheid en asiel. Niet alleen moeten ze duizenden kilometers te voet afleggen door gevaarlijk terrein, ze krijgen te maken met agressieve grensbewaking en gewelddadige pushbacks. Zo’n poging over te steken noemen ze “the game”, een wrang spel dat ze koste wat kost uit moeten spelen.

Mustafa, destijds 17 jaar oud en al sinds zijn veertiende op de vlucht, werd talloze keren mishandeld door de Kroatische grenspolitie. Hij kreeg elektrische schokken, zijn arm werd gebroken. Die pushbacks zijn illegaal, want iedereen heeft het recht om asiel aan te vragen, maar er is overweldigend bewijs dat het in de afgelopen jaren zo’n beetje de standaardpraktijk is geworden – ook kinderen worden teruggesleept, uitgekleed, geslagen, gevangen gezet of belaagd met honden. De documentaire won vorig jaar een Gouden Kalf en werd opgevolgd door een webserie, de tentoonstelling A New Beginning met foto’s van Cigdem Yuksel en de EP The Game, met nummers van Utrechtse rapper Reazun. Dit alles om aandacht te vragen voor de onvoorstelbare ellende dat het Europese grensbeleid tot gevolg heeft. 

Op de rij voor ons in de bus zitten Jano, Shiro en Saleh, die ook in de documentaire te zien zijn. Ze maken grapjes met elkaar over hun portretten die op de zijkant van de bus staan, genomen in de tijd dat ze op de vlucht waren (“we zagen er zo slecht uit!”), en over de rijkunsten van voormalig Kinderombudsman Marc Dullaert, die de bus een tikkeltje onwennig bestuurt. Er zijn blikjes Red Bull, cola en bussen Pringles. Zuhoor vertelt dat ze gespannen is, maar ook blij en trots. Als researcher en vertaler was ze vanaf het begin betrokken bij Shadow Game, en ze is de jongens gaan beschouwen als haar eigen broers. Ook voor Mustafa is het een bijzondere dag, zegt hij. “I’m excited to see the European Parliament for the first time. I hope they do something to stop the violence against children.” 

Een paar van de jongens hebben inmiddels een verblijfsvergunning gekregen en zijn druk bezig een leven op te bouwen. Mohammed, die eerder aan VICE over zijn verschrikkelijke tocht naar Nederland vertelde, kan er vandaag niet bij zijn omdat hij moet leren voor zijn eindexamens. Saleh, Mohammed’s oudere broer, vertelt me dat ze samen in Rotterdam wonen, niet ver van het station. Dat is handig, want Saleh werkt bij een architectenbureau in Amsterdam. Ook de broers Jano en Shiro kunnen in Nederland blijven. Shiro wil kickboxer worden – tijdens de pauze bij een benzinestation spant hij zijn armspieren aan (“die zijn niet echt!”, roept iemand vol ongeloof) en laat hij een reeks indrukwekkende vechtbewegingen zien. Abdulaal, die gefotografeerd werd voor A New Beginning, is een acteur en danser met politieke ambities en een groeiende online bekendheid – “en soms ben ik Spider-Man,” zegt hij, en laat me een foto zien waarop hij verkleed als Spider-Man aan een lantaarnpaal hangt. Sajid Khan, die SK wordt genoemd, heeft een verblijfsvergunning gekregen in België en wordt opgehaald bij zijn woning in Antwerpen. Hij draagt voor de gelegenheid een pak en heeft de lichaamshouding van een alom geliefde televisiepresentator. “Hij is onze Tom Cruise,” zegt een van de meereizende mensenrechtenactivisten. 

Maar voor de meesten is de ellende en onzekerheid nog lang niet voorbij. Saleh zit in de rats over zijn zus, van wie het verzoek om naar Nederland te komen voor gezinshereniging is afgewezen door de IND. Amin, een jongen uit Afghanistan die werd gefotografeerd voor A New Beginning, heeft geen status, wat betekent dat hij geen opleiding kan volgen en ook niet kan werken. “Mijn leven staat al zes jaar stil,” zegt hij. Ook Mustafa, die zo’n vijftig keer opnieuw probeerde om de grens bij Kroatië over te steken, kan niet in Nederland blijven. 

In Brussel worden we onthaald door Ruben, de politiek assistent van parlementslid Tineke Strik (GroenLinks). Terwijl we door het reusachtige parlementsgebouw lopen haalt Shiro zijn reisdocument tevoorschijn, een vluchtelingenpaspoort. Het heeft precies hetzelfde formaat als een paspoort, maar in plaats van bordeauxrood is de omslag wit, met twee dikke schuine strepen eroverheen. “Het is net een gevangenisboekje,” zegt Mo, een van de jongens die werd geportretteerd voor A New Beginning. Hij woont inmiddels al jaren in Nederland en is bijna klaar met zijn opleiding aan het AMFI, maar wordt nog dikwijls herinnerd aan zijn vluchtverleden. Als hij reist met zijn reisdocument, bijvoorbeeld. “Die witte kleur is zo onhandig, niemand weet wat het is. Het is altijd gedoe bij de douane.” 

Voor alle betrokkenen en belangstellenden zijn er vegetarische broodjes en kopjes soep. “Niet vergeten om te eten hè,” zegt iemand tegen SK, die druk aan het praten is met de vele mensen die op hem afkomen. Er is actie gevoerd om zoveel mogelijk parlementsleden naar de vertoning te trekken, met deurhangers en projecties op het parlementsgebouw, maar de opkomst valt een beetje tegen. Om me heen zie ik vooral mensen onder de veertig. Behalve Tineke Strik is het parlementslid Birgit Sippel (SPD) aanwezig, en de Duitse Cornelia Ernst (Die Linke). Tijdens het vertonen van de documentaire verlaten de jongens de zaal – het is voor hen niet leuk om de beelden terug te zien, vertelde Zuhoor me eerder. Te pijnlijk.

Tijdens het panelgesprek achteraf vertelt Alexandra Cupsan-Catalin, die de Eurocommissaris voor Binnenlandse Zaken Ylva Johansson representeert, dat er al geruime tijd wordt gewerkt aan “legal pathways” waarmee mensen op de vlucht een veilige plek in de EU kunnen bereiken, maar dat het geen makkelijk proces is. 

Eefje Blankevoort benadrukt dat de onmenselijke behandeling van mensen op de vlucht aan de grenzen een groeiend probleem is, ondanks beloftes van verbetering: “In de vier jaar dat we hebben gefilmd zagen we het alleen maar erger worden. Meer hekken, meer geweld.” Marc Dullaert, de voormalig Kinderombudsman en oprichter van de organisatie KidsRights, vertelt dat er al in 2016 een rapport werd uitgebracht over het systematische geweld tegen vluchtende minderjarigen wordt gebruikt, maar dat daartegen nog nauwelijks actie is ondernomen. Hij wijt dat aan een gebrek aan politieke wil: “In april hebben we gezien dat het mogelijk is om in een paar weken te regelen dat Oekraïense kinderen hier veilig heen kunnen komen en naar school kunnen.” Hij roept op om dezelfde resolutie aan te nemen voor vluchtende kinderen met andere nationaliteiten. SK, die de keynote-speech geeft, vertelt over de vele kinderen die nog vastzitten aan de grens, in een uitzichtloos limbo. Een 15-jarige jongen met wie hij bevriend raakte tijdens de vlucht heeft zichzelf onlangs verdronken in een rivier in Bosnië. Ook hij heeft een indringende oproep aan het Europese Parlement. “Jullie hebben de macht, jullie kunnen hier iets aan doen.” 

Mustafa gebruikt zijn statement om te vertellen dat hij te horen heeft gekregen dat zijn vingerafdruk is gevonden in Griekenland. Ik wist dat niet, zegt hij, ik kon niet lezen of schrijven. Maar het betekent dat hij op de lijst staat om gedeporteerd te worden naar Griekenland, waar hij weer helemaal alleen zal zijn. “Game over.” 

Als het gesprek tegen negen uur ‘s avonds op z’n einde loopt lijkt iedereen een beetje bevangen van een roes van vermoeidheid en opluchting. De tour van Shadow Game gaat nog even verder – SK en Jano zullen onder andere spreken in het parlement van Kroatië en in de Raad van Europa in Strasbourg. Het is bewonderenswaardig hoe bereid de jongens zijn om keer op keer weer over hun trauma’s te vertellen, om steeds weer breed uit te meten over de tijd dat ze als minderwaardig werden behandeld. De hoop is dat het ook indruk maakt op mensen die de situatie kunnen veranderen.