Seriemoord
Van links naar rechts: Richard Ramirez, 

Willem van Eijk, Maria Swanenburg, Ted Bundy en Jeffrey Dahmer.

misdaad

Moet je bang zijn voor seriemoordenaars in Nederland?

"Seriemoord is natuurlijk erg fascinerend, maar het is niet het grootste probleem in Nederland."

Van succesvolle podcasts en Netflix-documentaires tot sensationele Hollywood-films: seriemoordenaars zijn misschien wel de meest populaire hoofdpersonages van het moment. En hoewel het gros van de seriemoord-content die we tot ons nemen vooral Amerikaans is (denk aan de podcast-serie serial, Netflix-documentaire Night Stalker of anti-held Dexter), zijn er ook in Nederland enkele beruchte seriemoordenaars geweest. 

Advertentie

Zo had je Willem van Eijk, die ook wel ‘Het Beest van Harkstede’ werd genoemd omdat hij vijf vrouwen had verkracht en vermoord. Of ‘De Broeder des Doods’ Frans Hooijmaijers die voor vijf moorden werd veroordeeld, maar waarbij het vermoeden was dat hij tot wel 259 slachtoffers zou gemaakt kunnen hebben. En onlangs nog had je nog Rahiied A., die aan de hand van een insulinespuit minstens vier oude mensen doodde. De verhalen lezen als een filmscript, maar hoe realistisch is het nou écht dat je hier in Nederland oog in oog komt te staan met een seriemoordenaar? En hoever staat een echte seriemoordenaar af van het beeld dat we ervan krijgen in spannende films en series?

We spraken Marieke Liem, hoogleraar Geweld en Interventies aan de Universiteit Leiden. We spraken haar over seriemoorden in Nederland, waarom we zo gefascineerd zijn door dit soort daders en waarom het hoog tijd wordt om de aandacht te verleggen naar andere vormen van dodelijke geweld dat veel meer slachtoffers maakt.

VICE: Hoi Marieke, volgens onderzoek zouden er in Amerika op dit moment zo’n vierduizend seriemoordenaars actief zijn. Tel daarbij op dat ‘s werelds bekendste seriemoordenaars vooral Amerikaans zijn, dan krijg je het beeld dat het vooral een Amerikaans fenomeen is. Klopt dat?Marieke Liem: Nou, niet noodzakelijk. Volgens verschillende onderzoeken zou het aantal seriemoorden er tussen de één en drie procent liggen. In Nederland is minder dan één procent van de moorden een seriemoord. Omdat er de afgelopen jaren gemiddeld 130 personen omkwamen door moord of doodslag, zou je voorzichtig kunnen stellen dat er jaarlijks één persoon in Nederland sterft door toedoen van een seriemoordenaar. 

Advertentie

Wat zou een verklaring kunnen zijn voor dat verschil tussen Nederland en de Verenigde Staten?
Dat het in Amerika, en bijvoorbeeld ook een land als Rusland, veel meer voorkomt dan in andere landen, komt door de grootte van die landen: er zijn simpelweg meer inwoners, dus de kans dat daar dergelijke zaken plaatsvinden is veel groter dan in andere landen. Een andere reden is dat je binnen dat land enorme afstanden kan afleggen zonder je noodzakelijkerwijs een andere cultuur eigen te moeten maken of een andere taal te moeten leren. Je hebt als seriemoordenaar dan veel meer mogelijkheden om ongestoord te werk te gaan. 

Hoe het is als je bevriend blijkt te zijn met een seriemoordenaar

In landen waar er minder vertrouwen is in de rechtsstaat, is het moordcijfer hoger, en wellicht ook het seriemoord-cijfer.  Hetzelfde geldt voor landen waar meer armoede is en er meer toegang is tot wapens en alcohol. Wat wel belangrijk is om te onthouden, is dat de cijfers die we hebben niet volledig zijn. Er is sprake van een dark number, waardoor we nooit zeker kunnen weten hoeveel mensen in Nederland overlijden door een seriemoordenaar. 

Betekent dit dat het aantal slachtoffers van seriemoord hoger kan uitpakken?
Ja, bijvoorbeeld in het geval van iemand die al lang als vermist is opgegeven, en wiens lichaam nooit gevonden is. Zij kunnen bijvoorbeeld even goed een slachtoffer zijn van een seriemoordenaar. Daarbij is er ook zoiets als de zogenaamde missing missings, dat zijn mensen die al een keertje als vermist zijn opgegeven (omdat ze als tiener van huis zijn weggelopen bijvoorbeeld), en later nog eens vermist raken. Als dat mensen zijn waar niet veel naar wordt omgekeken, zal daar minder onderzoek naar gedaan worden. Dat is vooral het geval bij mensen die sekswerk doen of bijvoorbeeld mensen die verslaafd zijn aan drugs. 

Advertentie

Tot slot heb je in Nederland ook zoiets als de linkage blindness. Het houdt in dat politiekantoren uit verschillende steden niet voldoende met elkaar kunnen praten, bijvoorbeeld omdat ze verschillende systemen gebruiken. Daardoor kan het zijn dat ze verschillende moorden niet met elkaar verbinden.

Er zouden dus meer seriemoordenaars actief kunnen zijn in Nederland dan geschat, maar omdat de slachtoffers niet als vermist zijn opgegeven, weten we dat niet. 
Exact. Daarbij is het voor de politie en het OM een enorm karwei om een levensdelict überhaupt te kunnen bewijzen. Als ze iemand kunnen vastzetten voor één moord, dan zullen ze daar op focussen, ook al hebben ze vermoedens dat diegene meerdere moorden heeft gepleegd. Los van het dark number van slachtoffers, is er dus ook een dark number van daders die in de gevangenis zitten voor één moord, maar er meerdere op hun geweten kunnen hebben. 

Als je kijkt naar onopgeloste moordzaken in Nederland, zie je dat de slachtoffers vaak mensen zijn die al in een moeilijke situatie zaten of een minder goed vangnet hadden. 
Dat klopt. Er is een theorie dat er jarenlang een seriemoordenaar actief is geweest in Groningen die het gemunt zou hebben op sekswerkers, en die ook actief zou zijn geweest in andere delen van het land. Het is cru, maar wat meespeelt bij het oplossen van dat soort zaken is hoezeer ‘gewenst’ de slachtoffers waren. Er is meer animo een zaak op te lossen van sommige mensen dan van een anonieme sekswerker uit 1996. Helaas leven we in die realiteit. Dat zie je ook in het algemeen bij dodingen van jongens uit het criminele circuit. Dat soort zaken worden minder vaak opgelost. 

Advertentie

Zou het kunnen dat een seriemoordenaar diens slachtoffers hier ook op uitkiest? 
Ja, het kan zeker rol spelen bij het uitkiezen van het slachtoffer. Een dader kijkt ook naar hoe ‘beschikbaar’ een slachtoffer is. Sommige mensen, zoals sekswerkers, begeven zich vaker in de publieke ruimte. Je kan ze benaderen en soms zover krijgen dat ze in je auto komen zitten. 

Treurig. Wat definieert een seriemoordenaar, eigenlijk?
Sommige studies zeggen dat een seriemoordenaar een moordenaar is met vier of meer slachtoffers, andere zeggen drie of meer slachtoffers. De FBI houdt die laatste definitie aan. En volgens de FBI moet er ook een bepaalde periode tussen zitten, de zogenaamde cooling off-periode. Volgens deze definitie zou Tristan van der Vlis in Alphen aan de Rijn, waarbij hij in één gebeurtenis meerdere slachtoffers maakte, geen seriemoordenaar zijn.

Als ik aan seriemoordenaars denk, denk ik vooral aan perverse mannen zoals Jeffrey Dahmer of Ted Bundy. Klopt dat beeld een beetje?
Er zijn een hoop mythes rond seriemoordenaars. In onze verbeelding is het inderdaad meestal een man tussen de dertig en veertig jaar, die in zijn jeugd dieren mishandelde en nog bij zijn moeder woont. Dat beeld wordt versterkt door de films die we zien. Vaak denken we ook dat er seksueel motief achter het moorden zit, terwijl daders in de praktijk veel verschillende reden hebben voor hun daden. 

Advertentie

Zoals?
Denk aan vrouwen die hun man vermoord hebben om een erfenis op te strijken. Je hebt ook mensen die doden vanuit een ‘missiegedrevenheid’: zij willen de wereld ‘verbeteren’ door bepaalde mensen te vermoorden. Vaak zijn sekswerkers en daklozen dan het slachtoffer, maar je ziet het ook vaker bij slachtoffers uit de lhbti-gemeenschap. Een kleine subsectie van de seriemoordenaars bevat mensen die vanuit waanbeelden en hallucinaties moorden, en een klein deel daarvan is de groep die je veel in Hollywoodfilms ziet: de sadistische Jeffrey Dahmer-achtige types. Die zijn eigenlijk juist heel zeldzaam.

We moeten dus af van dat clichébeeld van een typische seriemoordenaar.
Ja, omdat je dan een hoop mensen uitsluit. Er zijn voorbeelden van vrouwen die herhaaldelijk neonaticide pleegden, wat betekent dat ze hun pasgeboren kind keer op keer om het leven hebben gebracht. Dat kan je in principe ook zien als een seriemoord, onder andere omdat er een cool down-periode tussen zit van minstens negen maanden en er dus sprake is van meerdere moorden.

Seriemoord is nu een ontzettend populair onderwerp, dat ook tot onze verbeelding spreekt. Maar is die angst voor een confrontatie met een seriemoordenaar eigenlijk reëel? 
In enkele zeldzame gevallen wel. Denk aan de D.C. Sniper-zaak van enkele jaren geleden waarbij twee mannen vanuit hun auto op willekeurige mensen schoten. Mensen wisten niet wanneer en waar het ging gebeuren. Iedereen in Washington was een mogelijk doelwit. Maar onze fascinatie voor seriemoordenaars kan zorgen voor een irreële angst. We houden ervan om fijn te griezelen op de bank, terwijl we naar documentaires kijken over seriemoordenaars.

Advertentie

Daarbij wordt er in Nederlandse media de suggestie gewekt dat er sprake is van een epidemie aan moorden, terwijl het aantal moordslachtoffers in Nederland juist lager dan ooit is. We zijn dus ontzettend veilig in Nederland. Tegelijkertijd zie je dat de angst om vermoord te worden juist stijgt. Media spelen hier ook een rol in: wanneer er dan uiteindelijk iets plaatsvindt, wordt er vaak veel aandacht aan besteed – zeker als het gaat over seriemoord. Seriemoord is natuurlijk erg fascinerend, maar het is niet het grootste probleem in Nederland.

Wat dan wel?
In Nederland zie je dat de meeste moord plaatsvindt in lagen in de samenleving waar ook veel andere problemen plaatsvinden. Denk aan drankgebruik, drugsgebruik, suïcide, tienerzwangerschappen. Dat zijn dus mensen die al kwetsbaar zijn, die aan de onderkant van de samenleving leven en talloze problemen hebben, waardoor ze in een context verzeild zijn geraakt waarin uiteindelijk moord kan plaatsvinden. Een moord die dan gepleegd wordt, is vaak het resultaat van een opwelling of een niet weloverwogen keuze. Vaak zie je in zo’n situatie niet eens wie de dader is en wie het slachtoffer is. Dat is het leeuwendeel van de moorden die worden gepleegd in Nederland. 

Moord is een afspiegeling van alle conflicten die plaatsvinden. Door naar de moorden in Nederland te kijken, kunnen we onderzoeken waar de pijnpunten in onze maatschappij liggen. Het is dus eigenlijk een volksgezondheidsprobleem. 

Dankjewel!