Belgen met Congolese roots vertellen over het nalatenschap van de kolonisatie

In onze reeks voor Black History Month geven we extra aandacht aan de geschiedenis van de Afrikaanse diaspora, haar cultuur, en de vragen die het kolonialisme nog steeds oproept.

In 2010 noemde Louis Michel, voormalige minister van Buitenlandse Zaken en vader van de vorige Belgische premier Charles Michel, koning Leopold II nog een ‘ambitieuze visionair’. “Instinctief voel ik aan dat Leopold II een held was, een held met ambitie voor een klein landje als België,” zei hij toen zelfs.

Het staat vast dat het Belgische bewind in Congo leidde tot verschrikkelijke gruweldaden. Alleen al tussen 1885 en 1920 vielen er daardoor miljoenen doden onder de Congolese bevolking (sommige schattingen houden het bij 0,5 tot 5 miljoen doden, anderen stellen dat het om eerder 10 tot 15 miljoen doden zou gaan). “Een land dat zich als superieur, beschaafd en christelijk voordeed, gedroeg zich barbaars, onmenselijk en onchristelijk: het minste - een eerste stap in waarachtige beschaafdheid - is dat te erkennen,” stelden godsdienstleraren Philip Quarles van Ufford en Ignace Demaerel daarover vorig jaar in Knack.

Toch zijn er tot op de dag van vandaag geen officiële Belgische excuses aan Congo geformuleerd, ook al krijgen die excuses een steeds bredere steun bij belangrijke politieke partijen én de bevolking (in 2019 gaf 51% van de respondenten van een verkiesingspeiling aan akkoord te zijn met de stelling "België moet aan Congo officiële excuses aanbieden voor misdaden begaan tijdens de koloniale periode." 32% was tegen.)

Ondertussen wordt er stilaan ook steeds meer gesproken over het Belgische koloniale verleden en haar impact op onze samenleving, waaronder zowel de nakomelingen van de kolonisatoren als die van de gekoloniseerden.

Om meer te weten te komen over hoever we vandaag staan in dit debat, vroegen we vijf jonge mensen van Congolese afkomst naar hoe zij omgaan met het onderwerp in hun gezin, op school en met hun vrienden.

“Ik ben als enige uit mijn gezin in België geboren: mijn ouders en oudere zus zijn in Congo geboren. Eind jaren 80 kreeg mijn vader een schoolbeurs in België, dus verhuisde hij en bracht hij later ook mijn moeder en zus naar hier. Hij is pas in de loop van de laatste jaren met mij beginnen praten over Congo en de kolonisatie die daar toen plaatsvond.

Hij had het gevoel dat ik me vroeger erg Belg voelde, en hij was bang dat ik het te persoonlijk zou opnemen als hij vertelde dat België ook een dark side heeft. ‘Als ik het gevoel heb dat jij er klaar voor bent, kan ik je het volledige verhaal vertellen,’ zei hij dan. En ik moet eerlijk zijn, tot vier jaar geleden was ik er echt nog van overtuigd dat de Belgen naar Congo waren gekomen om het land beter te maken. Nu weet ik dat dat dus niet 100% klopt.

Ik spreek er af en toe ook over met vrienden, zowel witte als zwarte. Mijn witte vrienden hebben soms het gevoel dat ze zich moeten verontschuldigen tegenover mij, maar dat wil ik niet. Ik zeg dan dat ik hen helemaal niets kwalijk neem, omdat zij er zelf niets mee te maken hadden. Ik voel wel dat bij zowel mijn witte als mijn zwarte vrienden een bewustwording aan de gang is: ze beseffen dat ze er te weinig over weten.

Ik vind het belangrijk dat iedereen goed weet wat er toen gebeurd is, want er wordt nog te veel verbloemd wat de Belgen toen hebben gedaan. In een debat waar ik een eindje terug bij was, had iemand een goede vergelijking gemaakt. Hij zei: “Hoe komt het dat we zo makkelijk kunnen praten over de gruwel van de nazi’s, maar dat niemand durft spreken over de kolonisatie van Congo?” Er hangt daar zo’n schaamte rond, waardoor mensen willen doen alsof het niet zo erg was. Maar het is gebeurd en het is voorbij. Is het nu geen tijd om er normaal over te doen?

De kolonisatie heeft veel meer impact gehad dan we denken, want veel Congolezen hebben nog steeds een minderwaardigheidscomplex. Enkele jaren geleden wilden mijn moeder en ik bijvoorbeeld de bus nemen, maar de chauffeur wilde zijn deuren niet openen. Uiteindelijk deed hij ze toch open, en toen we instapten, zei hij dat we te laat waren. Daarop stapte mijn moeder meteen weer uit, maar ik werd enorm kwaad. Ze schrok en zei: ‘Durf jij zo te roepen tegen een blanke man?’ Terwijl ik dacht: ‘Ja, wat maakt zijn huidskleur nu uit? Al was hij geel, hij moet ons gewoon op de bus laten.’ Zo zie je dat de oudere generatie zich nog steeds minderwaardig voelt. Ga eens naar Afrika, en je zal zien: jij bent daar een queen, gewoon omdat je wit bent. Mentaal leeft de kolonisatie eigenlijk nog steeds voort.”

“Als kind had ik niet echt een mening over de kolonisatie, omdat ik er zo weinig over wist. Toch had ik altijd een naar gevoel wanneer het onderwerp ter sprake kwam. Op school ving je dan dingen op als “Congo was een geschenk aan Leopold ll”. Betekent dat dan dat het land waar mijn familie oorspronkelijk vandaan komt gewoon ‘een geschenk’ was? Tijdens de lessen werd er wel over gesproken, maar niet op de juiste manier. We leerden niet wat er achter de schermen gebeurde. Het blijft een moeilijk onderwerp om over te praten, maar je kan er maar beter eerlijk over zijn en gewoon de feiten voorleggen.

Ik merk dat hoe ouder ik word, hoe meer ik erover leer en hoe groter mijn nieuwsgierigheid dus ook wordt. Het onderwerp komt vaker ter discussie. Soms praat ik er ook over met mijn vrienden: dan ontdek ik dat ze er bitter weinig over weten, omdat ze er op school amper of niets over geleerd hebben. Ik kan hen dat ook niet echt kwalijk nemen: het is ook niet vanzelfsprekend om nieuwsgierig zijn naar een onderwerp waar je bijna niks van weet.

Ik ben zo gewend aan de Belgische cultuur en het Belgische leven, dat ik soms bijna vergeet dat ik Congolese roots heb. Daarom hecht ik net super veel belang aan die kleine dingen die me toch aan mijn ‘moederland’ binden. Ik draag thuis vaak traditionele Congolese kledij en dan voel ik me weer helemaal Congolees. Ik vind het ook belangrijk om thuis Lingala te spreken. Weinig van mijn Congolees-Belgische vrienden kunnen dat nog. Vaak verstaan ze het wel, maar kunnen ze het niet zelf spreken. En sommigen schamen zich er zelfs voor. Ik probeer daar verandering in te brengen.

België kan nog veel leren als het gaat om haar Congolese geschiedenis. Bepaalde standbeelden kunnen weggehaald worden en bepaalde straatnamen kunnen veranderd worden. Ook de lessen op school zouden aangepast moeten worden. En nog veel belangrijker… een verontschuldiging voor alles wat er is gebeurd!”

“Thuis praten we echt elke dag over Congo. Vooral de actualiteit houdt ons bezig. Ik vind het ook belangrijk om over de geschiedenis en de kolonisatie te praten. Het is nu eenmaal gebeurd, dus ik vind dat je dat niet aan de kant moet schuiven. Integendeel: hoe meer we erover praten, hoe beter we het een plaats kunnen geven. Tijdens mijn hele schoolcarrière heb ik welgeteld drie povere pagina’s over Congo geleerd. Dat zorgt er ook voor dat mensen veel minder belang hechten aan dat deel van de Belgische geschiedenis. [Ook de VN-expertengroep stelde in haar rapport van 2019 dat ze bezorgd is dat de handboeken in het Belgische lager en secundair onderwijs de koloniale geschiedenis niet adequaat weergeven, red.]

Ik groeide op in Lebbeke, een klein dorp dat totaal niet multicultureel was. Mijn broer, zus en ik waren de enige mensen van kleur op school. Dat had veel invloed op mijn zelfbeeld. Wanneer je niemand ziet die op jou lijkt, begin je als kind of puber al snel te denken: ‘had ik ook maar lang, blond haar’. Ik herinner me nog dat de meisjes van mijn lagere school eens een lippenbalsem aan het doorgeven waren. Toen ik vroeg of ze die ook aan mij wilden doorgeven, kreeg ik te horen dat dat niet mocht, omdat mijn lippen zwart zouden afgeven. Als kind realiseer je je nog niet zo goed wat racisme is: dat besef kwam bij mij pas na de middelbare school.

Ik kwam wel altijd voor mezelf op in zo’n situaties. Die pesterijen van vroeger hebben me ook nooit tegengehouden om met volle trots te zeggen dat ik Congolees ben.

Initiatieven als Black History Month helpen volgens mij wel om het bewustzijn te vergroten. Eerst had ik mijn bedenkingen bij Black History Month: ik betwijfelde of mensen in België er wel klaar voor zouden zijn. Maar eigenlijk zijn de geesten er vandaag de dag wel rijp voor geworden: mensen beginnen steeds meer over het koloniale verleden te praten en gebruiken ook steeds vaker de juiste termen. Black History Month zorgt ook voor meer samenhorigheid: het weet zwarte en witte mensen samen te brengen. In het algemeen is er veel meer discussie dan vroeger, en dat is positief.”

“Mijn vader is een Belg - vandaar de Vlaamse familienaam - en mijn moeder is van Congolese afkomst. Thuis spreken we niet zo vaak over de kolonisatie. Mijn overgrootvader, Joseph Okito, was een topman in de regering van de eerste minister van Congo, Patrice Lumumba. De twee waren heel close en in 1961 werden ze dan ook samen geëxecuteerd. Later zijn mijn grootmoeder en haar broers uit Congo verhuisd, omdat ze scheef bekeken werden als ‘de kinderen van de vriend van Lumumba’. Het is een pijnpunt in onze familiegeschiedenis, dus zwijgen we er vooral over.

Ik moet wel zeggen dat ik in een andere situatie ben opgegroeid dan veel andere Congolezen, omdat ik van een politieke en dus welgestelde familie kom. Mijn overgrootvader was één van de eerste intellectuelen in Congo en dat gaf hem een bepaald aanzien. Daardoor zijn wij nooit echt onderdanig geweest aan de witten, en leeft de kolonisatie ook minder in onze familie.

Met vrienden spreek ik ook niet echt over de kolonisatie. Misschien zouden we dat wel doen als we het over de Congolese economie zouden hebben of we een documentaire over Congo kijken. Maar we zouden niet snel spontaan beginnen discussiëren over de rol van België in Congo. Mijn witte vrienden weten er minder over dan mijn zwarte, maar dat is ergens ook logisch denk ik. Als je Congolese roots hebt, ga je op een bepaald moment in je leven op zoek naar informatie over je afkomst, die drang hebben witte Belgen niet.”

“Ik ben trots op mijn afkomst en dat uit ik graag door te luisteren naar Congolese muziek en accessoires te dragen die een knipoog zijn naar mijn cultuur. En dan is er nog mijn haar! Vroeger was ik daar echt beschaamd om. Mensen raakten het constant aan en iedereen rondom mij had stijl haar. Nu ben ik super trots op mijn haar. Ik kan er zoveel mee doen en dat vind ik leuk.

De eerste keer dat ik iets te horen kreeg over de Belgische kolonisatie van Congo, was op school. Toen ik er daarna met mijn ouders over praatte, besefte ik al snel dat de situatie tijdens de geschiedenislessen mooier en veel minder onmenselijk werd geschetst dan hoe het toen eigenlijk was in Congo. Op school kwam het er altijd op neer dat België toch in een goed daglicht moest staan.

Ik voelde me verraden. Ik ben zowel Belgisch als Congolees en het kwetst me om te weten dat niet iedereen langs de Belgische kant voor z’n fouten kan uitkomen.

Er heerst nog steeds een taboe om over de kolonisatie van Congo te praten. Ik denk dat veel onschuldige Belgen zoiets hebben van: ‘wij willen niet boeten voor de daden van onze voorouders’. Maar erover zwijgen en doen alsof het nooit is gebeurd, gaat niets oplossen. Juist door open te staan voor conversatie kunnen we ervoor zorgen dat de geschiedenis zich niet herhaalt.

Langs de andere kant begrijp ik niet hoe sommige mensen nog zo openlijk racistisch kunnen zijn over wat er gebeurd is. Hebben we dan echt niets geleerd uit de geschiedenis? Het doet me pijn om te beseffen dat onze Congolese voorouders dit alles hebben moeten doorstaan. Maar het doet me evenveel pijn om racistische opmerkingen als ‘handjes kappen, de Congo is van ons’ te horen. Dat racisme en die repressie zijn niet meer zo fysiek en uitdrukkelijk aanwezig als in de koloniale tijd, maar in een subtiele vorm blijven ze ook vandaag nog bestaan.”

Krijg elke week onze 10 beste verhalen gemaild: schrijf je nu in voor de gratis VICE-newsletter.

Volg VICE België op Facebook, Twitter en Instagram voor meer originele verhalen over alles wat ertoe doet in de wereld.