In Litouwen maken mensen zich niet druk over immigratie maar over emigratie

Het is iets waar je niet zo vaak over leest: elke immigrant is ook een emigrant. Daar zitten consequenties aan verbonden.

Polen heeft 2,4 procent van zijn bevolking afgestaan aan Engeland en 0,4 procent aan Nederland. Toch spant Litouwen de kroon in deze emigratiecrisis. De bevolking daar kromp met 12 procent in het afgelopen decennium. Zo veel slimme, capabele en gemotiveerde mensen verdwijnen normaliter alleen uit een land als er hongersnood of oorlog is.

Eind 2016 kwam deze voortdurende crisis in Litouwen kort in het nieuws in West-Europa toen er berichten verschenen over een anti-emigratiepartij die een overwinning behaalde tijdens de verkiezingen daar. De Unie van Boeren en Groenen, een soort omgekeerde PVV, ging van één zetel in het parlement naar 54. Emigratie stond bovenaan hun verkiezingsprogramma. Uit een bevolkingsonderzoek uit 2016 bleek dat het onderwerp voor veel Litouwse stemmers de hoogste prioriteit had. Dertig procent van de respondenten gaf het onderwerp de hoogste score op een schaal van zeven.

Wellicht is dat zo gek niet in een land waar er meer dan twee keer zoveel 45 tot 54-jarigen zijn dan 10 tot 19-jarigen, een land waar 82 procent van de middelbare scholieren in een enquête zegt emigratie te overwegen. Zelfs als het lukt om die kinderen te overtuigen om te blijven, zou het met de huidige geboortecijfers vijftig jaar duren om de bevolking weer op peil te krijgen. “Het is een gevoelig onderwerp,” geeft een medewerker van het consulaat toe. “We proberen om het op een positieve manier te benaderen, maar iedereen ziet wat er gebeurt.”

Het is een gevoeligheid die wij in het Westen niet goed begrijpen. In een land waar de stranden vaak afgeschermd waren met prikkeldraad om te zorgen dat de inwoners niet ontsnapten uit de open gevangenis die de Sovjet-Unie was, gaat het idee vrij te kunnen reizen gepaard met veel emoties.

Bouw een muur om te zorgen dat er geen mensen je land in kunnen komen en er wordt gezegd dat je een “verstandig immigratiebeleid voert.” Maar een muur om mensen ervan te weerhouden om te vertrekken? Dan springt iedereen op je nek alsof je een tiran bent.

Bekijk ook: Kraak de Rijken

Litouwen werd in 2004 lid van de Europese Unie. Het leidde tot economische activiteiten aan alle kanten. Van 2005 tot 2007 waren de tijden goed. “Maar ook toen was het probleem dat we nu hebben al onzichtbaar aanwezig,” legt Gintaras Šumskas van het Litouwse Instituut voor Beleidsanalyse in Vilnius uit. “Experts zagen het al aankomen, maar het was nog geen onderwerp van het publieke debat.”

Dat veranderde met de bankencrisis. “2010 en 2011 hadden een cruciale, symbolische betekenis voor de perceptie van immigratie,” vertelt Šumskas verder. “In 2010 behaalden we een record voor uitgaande migratie, sinds onze onafhankelijkheid. In 2011 kwam uit de volkstelling een symbolisch resultaat: een bevolking van 3,6 miljoen was gekrompen tot nog geen 3 miljoen.”

De Unie van Boeren en Groenen was op veel vlakken hetzelfde als andere nieuwe Litouwse partijen, met een populistisch verkiezingsprogramma dat vooral ging over emigratie. “Elke partij voert campagne met dit onderwerp. Maar ze begrijpen ook allemaal dat er niet veel aan te doen is,” zegt de medewerker van het consulaat.

Om jongeren te stimuleren om te blijven, hervormen de Boeren en Groenen de arbeidswetgeving grondig, maar het is nog te vroeg om te zeggen welk effect dit zal hebben. Bovendien is mobiliteit op de arbeidsmarkt niet meer dan een aardigheid als het gemiddelde maandloon nog steeds onder de 700 euro ligt. In dat opzicht ziet het er hopeloos uit: de logica van vrij bewegen in de EU is net zo meedogenloos als de economische zwaartekracht waardoor de meest mobiele mensen uit arme landen in de schoot vallen van de rijke landen.

Aan de andere kant sturen emigranten wel een hoop geld naar huis. In 2012 stuurden geëmigreerde Litouwers ruim een miljard euro naar familie. Dat is bijna de helft van het pensioenbudget van Litouwen, of ongeveer hetzelfde bedrag dat de regering elk jaar ontvangt aan budget van de Europese Unie. Maar toch geloven de meeste Litouwers dat de vaardigheden en de verplaatsing van economische activiteit niet gecompenseerd wordt door dat geld.

“Het is vrij duidelijk,” zucht de consulair medewerker. “Iedereen weet het. Het lijkt op klimaatverandering – we zouden veel bezorgder moeten zijn, maar wat kun je doen op dagelijkse basis? Meer en meer kinderen vertrekken. Ze ronden hun opleiding af. Het is haalbaar om te gaan, want ze kennen genoeg mensen.”

Ondanks het feit dat de crisis logisch lijkt, en ondanks het feit dat West-Europeanen vertrouwen op steeds meer migranten om de vergrijzing op te vangen, is er geen gelijk enthousiasme voor het verwelkomen van mensen in het Oosten. Van Hongarije tot Polen, dit waren de staten die weigerden om hun deel van Merkels migranten op te nemen in 2015. Voor de Baltische staten in het bijzonder leek het erg veel op iets dat ze in de geschiedenis eerder hadden meegemaakt: het beleid uit de tijd van Stalin waarbij de Sovjet-Unie massa-immigratie van etnische Russen gebruikte in een poging op de nationale identiteit van de Baltische staten uit te wissen.

Het is nog steeds erg lastig voor mensen die van buiten de EU komen om legaal te werken in Litouwen. Toch, zoals Šumskas zegt, is het nu gebruikelijk om Oekraïners illegaal te zien werken in Vilnius. “Ze zijn vaak in dienst bij Polen,” zegt hij, “dus ze hebben een achteringang gevonden naar een legale status.”

In 2017 waren er wat tekenen van verbetering in de demografische uitstroom. Ondanks een nieuw record op het gebied van emigratie (50.000) was er ook een record op het gebied van immigratie: 23.500. Tweederde daarvan bestond uit terugkerende Litouwers.

Het is een vreemd lot voor een volk dat ooit een eigen keizerrijk had. In de middeleeuwen omvatte het Groothertogdom Litouwen een enorm gebied van Moldavië in het oosten dwars door Wit-Rusland, naar Letland en door Polen. Nu zit Litouwen op het globaliseringdieet, en staat er geen rem op het aantal kilo’s dat ze kwijt kunnen raken.