Een kijkje in de zwarte sigarettenmarkt van Berlijn

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE Duitsland.

Het is negen uur ‘s ochtends, bij het metrostation Neukölln in Berlijn. De kebabtent is pas net open, maar vlakbij is er al een tijdje een illegale operatie aan de gang. Twee Vietnamese mannen staan buiten belastingvrije sigaretten te verkopen die stiekem Duitsland in zijn gesmokkeld.
Om de paar minuten komt er iemand langs om wat te kopen. Ze praten kort met elkaar en dan krijgt een van de verkopers wat geld in zijn handen gedrukt. Voor 2,20 euro kun je een pakje krijgen, voor het tienvoud daarvan een slof. Ik vraag een van de verkopers, hij lijkt ongeveer twintig te zijn, hoelang hij dit al doet. Hij reageert ontwijkend.

“Huh?” mompelt hij.

“Sta je hier elke dag? Best een pittig baantje, niet?”

“Wuh?

In plaats van een normaal antwoord op mijn vragen, geeft hij me een pakje L&M. Er zit geen zilveren stempeltje op, wat betekent dat er geen belasting op zit, en het pakje is duidelijk nep. Er staat “Made in UE” op, in plaats van “EU”, en het is geproduceerd in “Swizerland”. De leverancier heeft er niet echt moeite in gestoken om het pakje echt te laten lijken. En dat geldt ook voor de sigaretten zelf: een collega zegt later dat ze droog en oud zijn, en naar kots ruiken.

Dit soort pakjes tref je overal in Berlijn. Volgens een douaneonderzoek kun je deze illegale sigaretten op zo’n driehonderd plekken in de stad krijgen – het is één grote zwarte markt voor sigaretten, en er gaan miljoenen in om.

Deze zwarte markt is er al sinds de vroege jaren negentig. Vietnamese bendes probeerden elkaars territorium in te pikken, wat in vier jaar tijd bijna veertig bendeleden het leven kostte. Vandaag is het wat dat betreft een stuk rustiger, maar meer en meer bendes zijn illegale sigaretten aan het verkopen. En niet zo’n beetje ook: volgens een onderzoek van het accountancybedrijf KPMG zijn er alleen al in 2016 4,8 miljard sigaretten illegaal in Europa verkocht.

De sigaretten, die door onderzoekers ‘cheap whites’ worden genoemd, komen deels van illegale fabrieken in Oost-Oekraïne, Rusland, Wit-Rusland en Polen. Volgens douane-onderzoekers zijn er ook sporen van poep en plastic in sommige exemplaren aangetroffen.

Soms leiden buitenlandse leveranciers de sigaretten door legale fabrieken om ze langs Duitse inspecteurs te krijgen. Vroeger werden ze in vrachtwagens vervoerd, maar tegenwoordig zijn ze verdeeld over verschillende ladingen in auto’s, waardoor ze er vrij makkelijk doorheen komen. Verkopers betalen tussen de dertien en vijftien euro per slof en transporteren ze naar zogeheten ‘bunkers’: appartementen, kelders, garages en auto’s dicht bij de verkooppunten, zoals station Neukölln dus.

Rond elf uur zien we dat een koerier vijf nieuwe dozen aan een verkoper overhandigt. Belastingontduiking is een crimineel vergrijp in Duitsland, maar volgens een douane-onderzoeker zouden deze verkopers zelfs wegkomen met een voorwaardelijke straf als ze gepakt worden met vierhonderd dozen. Het grootste risico zit ‘m erin dat ze uitgezet kunnen worden. Omdat veel van hen illegaal in Duitsland wonen, gebruiken ze hun verdiensten vaak om de smokkelaars terug te betalen die ze hiernaartoe hebben gebracht. Als je deze sigaretten koopt en dan betrapt wordt, krijg je tot honderd sigaretten een boete van vijftien euro. Terwijl je een stuk duurder uit zou zijn als je zo’n slof gewoon legaal zou kopen.

Dankzij de grote vraag, de kleine straffen en het feit dat je maar weinig verlies lijdt als er een inval plaatsvindt, zijn de winstmarges in de illegale sigarettenmarkt enorm. Vrij begrijpelijk dus dat ook andere groepen er een slaatje uit willen slaan. De afgelopen dertig jaar waren er verschillende Vietnamese sigarettenbendes in Oost-Berlijn, en sinds afgelopen jaar is de markt aan de westkant overgenomen door Syrische vluchtelingen en handelaars van Libanese afkomst. Sommige mensen zijn bezorgd dat ze op een gegeven moment ook de oostkant willen overnemen en er een illegale sigarettenoorlog zal uitbreken.

Op de Sonnenallee, een vijf kilometer lange straat in West-Berlijn, is jarenlang geen één illegale peuk verkocht, tot nu. Het nieuwe sigarettennetwerk opereert namelijk precies hier, op een plek waar veel Syrische, Libanese en Palestijnse restaurants, cafés en winkeltjes zitten.

Zoals gebruikelijk is de stoep van de Sonnenallee bezaaid met mensen. Een man van in de vijftig met een bruin sweatshirt staat voor een slager, terwijl hij heen en weer in de straat kijkt. Mijn Syrische vriend Hamoudi* benadert hem, en ik hou afstand.

“Heb je sigaretten?” vraagt Hamoudi.

“37 euro voor een slof , 4 euro voor een pakje,” antwoordt de man in het Arabisch.

“Is het goede kwaliteit? Waar komen ze vandaan?”

“Ja, ze zijn goed. Uit Polen, niet Rusland.” De man haalt een pakje Winstons uit zijn rugzak.

“Waar kan ik je vinden als ik meer wil?” vraagt Hamoudi.

“Je kunt hier overal op straat aan sigaretten komen. Waarom stel je eigenlijk zoveel vragen?” De verkoper lijkt wat nerveus.

“Gewoon, omdat…" says Hamoudi. "Vind je het fijn werk om te doen?”

“Het is oké. Ik doe het vooral omdat ik geen Duits kan.”

Een straat verderop bekijken we de sigaretten wat preciezer. Volgens de verpakking zijn deze Winstons geproduceerd in Roemenië en verkocht in Polen. Geen belastingstempel. Ze smaken oud en droog. Een half uur later koopt Hamoudi hetzelfde merk voor dezelfde prijs van een andere verkoper. Syriërs verkopen alleen aan anders Syriërs, zeggen de verkopers tegen hem.

De autoriteiten proberen al een flinke tijd om de markt op de doeken. In 2016 pakte de politie voor het eerst verkopers op in Neukölln, nadat de taskforce zich realiseerde dat er iets gaande was in het gebied. In maart 2018 nam de politie 120.000 belastingvrije sigaretten in, die ze terug konden leiden naar een Syrisch-Libanese groep. Maar deze verkopers boorden nieuwe distributiekanalen aan en kwamen in contact met Poolse leveranciers, en konden voor grotere bezorgingen zorgen. En dat betekende ook een grotere winst. Later dat jaar arresteerde de douane een volledige bende in Neukölln, maar hun business is nog altijd actief.

Op de plank van Christian Lanninger staat een gigantische slof Jin Ling-sigaretten – die exclusief voor de zwarte markt worden geproduceerd. Lanninger is de perswoordvoerder van het douane-onderzoeksbureau van Berlijn. “We zijn net begonnen met ons onderzoek naar deze verkopers, maar het is al duidelijk dat wat de sigarettenhandel betreft, de globalisering niet meer te stoppen is,” zegt hij.

Twee andere onderzoekers – Andreas Lemke* en Carsten Bruges* – zijn er ook. Zij moeten onderzoeken welke mensen er achter deze operaties en de bedrijfsstructuur zitten. Lemke was erbij toen de douane en de politie in 1999 samen onderzoek deden naar de sigarettenhandel. Vandaag leidt hij een bureau dat alleen al in 2018 16,3 miljoen sigaretten in beslag heeft genomen.

Volgens Lemke verschillen de markten van toen en nu veel van elkaar. “Al zijn er niet meer moorden – zover we weten althans.” “Maar de markt blijft wel groeien,” onderbreekt Lanninger hem.

Hoe duurder legale sigaretten worden, hoe meer mensen zich tot de illegale sigaretten wenden. Daar komt nog eens bij dat Duitsland een doorvoerland aan het worden is voor illegale transporten naar Frankrijk, waar de belasting op sigaretten heel hoog is geworden.

Zolang de vraag groeit, blijft ook de markt groeien. Dat zal voorlopig niet veranderen – in Duitsland, in ieder geval. Zeker niet zolang de straf voor het bezit van honderd belastingvrije sigaretten lager blijft dan de totale prijs van honderd belaste sigaretten, en migranten zo makkelijk uitgebuit kunnen worden door criminele organisaties. Omdat ze tegen een hoop bureaucratische rompslomp aanlopen zoeken ze snellere manieren om een bestaan op te bouwen, en belastingvrije sigaretten verkopen is een relatief lichte vorm van criminaliteit.

In november 2018 hebben tweehonderd ambtenaren twaalf woningen in Berlijn en Brandenburg doorzocht, en daar 500.000 belastingvrije sigaretten en negentig kilo waterpijptabak aangetroffen. Ze namen ook 100.000 euro contant geld in beslag, en een hoop vuurwapens. Sindsdien zijn er tien van de mensen aangeklaagd, allemaal van Syrische en Libanese achtergrond – van leiders tot verkopers en leveranciers uit Brandenburg.

“Uiteindelijk heeft het niets met je nationaliteit te maken – als er morgen vluchtelingen uit Zweden komen, zouden die net zo goed in dit soort criminele activiteiten kunnen vervallen,” zegt Lanninger.

Omdat de toevoer vanuit Polen zo groot is, denkt Lemke niet dat er op korte termijn problemen zullen ontstaan rondom de bevoorrading. Hij denkt eerder dat vooral de Arabische bendes potentie hebben om nog groter te worden. “Ze hebben veel mankracht, en de markt is aan hun zijde. Hun kansen zijn net zo groot als die van de Vietnamezen, en misschien zelfs groter als je bedenkt dat ze van hun voorgangers kunnen leren.”

De onderzoekers zeggen dat ze niet alle vluchtelingen als potentiële vluchtelingen zien. Ze weten dat de leden van de sigarettenbendes een minderheid binnen een minderheid zijn, en dat deze handel niet alleen in Berlijn plaatsvindt – ook in de rest van Duitsland komt het voor.

Hoe de toekomst van deze zwarte markt er precies uitziet weet niemand. Nu de Vietnamese bendes hun monopolie beginnen te verliezen, is het onvoorspelbaarder dan ooit.

*Naam is aangepast om privacyredenen