De miljardair die de CIA hielp een Russische onderzeeër te stelen

Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog was de spanning om te snijden. Onophoudelijk heerste er de dreiging van een nucleaire catastrofe. De Cubacrisis van 1962 is nog steeds een van de meest kenmerkende momenten in deze periode. John F. Kennedy en Nikita Khrushchev zaten toen in een mondiale thermonucleaire impasse. Dat was overigens niet de enige keer dat de VS en de Sovjet-Unie bijna een nucleaire catastrofe hadden veroorzaakt. Door de wapenwedloop hielden staten elkaars atoomvoorraden constant in de gaten. Een menselijke - of technische - fout had een ongekende oorlog kunnen veroorzaken.

In deze periode van wederzijds wantrouwen, tegen het einde van Johnson's presidentschap in 1968, vond er een explosie plaats in een Russische K-129 onderzeeër die gewapend was met drie atoomraketten. De onderzeeër zonk. Dit was geen snode complottheorie om de Amerikanen angst in te boezemen. Het was een ongeluk, een kolossale fuck-up waarvan beide partijen niet wilden dat het bekend zou worden. De Sovjets wilden niet idioot of zwak overkomen - ze gaven de zoektocht naar de gezonken onderzeeër ook vrij snel op - en de Verenigde Staten, die snel daarna te horen kregen over de mislukte reddingspoging van de Russen, wilden de half ontplofte onderzeeër zelf in handen krijgen om hem eens goed te inspecteren.

Daarin speelde de teruggetrokken zakenman en miljardair Howard Hughes een essentiële rol. Op verzoek van het Pentagon (het hoofdkwartier van de Amerikaanse defensie) begon de CIA een operatie die 800 miljoen dollar zou kosten en zes jaar in beslag zou nemen. De missie was bedoeld om de gezonken onderzeeër terug te vinden. De CIA gebruikte Hughes - die de wens zou hebben om de diepzee mijnbouw te ontdekken - als een dekmantel. De CIA bouwde destijds de Glomar Explorer, een naam die journalisten mogelijk bekend in de oren klinkt. De naam leeft namelijk voort bij de geheime dienst als reactie op informatie die ze "niet ontkent noch bevestigt." De operatie heeft er weliswaar voor gezorgd dat de VS een grote klauw van de onderzeeër in handen hebben gekregen, maar slechts een gedeelte van het schip is gevonden. De missie wordt daarom ook wel als gefaald beschouwd.

In zijn nieuwe boek, The Taking of K-129: How the CIA Used Howard Hughes to Steal a Russian Sub in the Most Daring Covert Operation in History, dat wordt gepubliceerd op 5 september, vertelt Josh Dean - de schrijver van het boek - over dit fascinerende en optimistische verhaal. VICE sprak met Dean, om meer inzicht te krijgen in deze operatie - die officieel bekend staat als Project Azorian. We wilden weten waarom de VS zo graag een gedeeltelijk verwoeste onderzeeër wilde hebben, en hoe een gebeurtenis uit de Koude Oorlog, zoals deze, nu weerklinkt in de koe verstandhouding tussen (een deel van) de Amerikaanse regering en Moskou.

VICE: Wanneer hoorde je voor het eerst over Project Azorian, en waarom besloot je er een boek over te schrijven? Er is al veel over geschreven, zowel in de jaren zeventig door schrijvers Jack Anderson en Seymour Hersh als in 2010, toen er opnieuw documenten over werden vrijgegeven.
Josh Dean: Ik heb het verhaal niet ontdekt, nee. Mensen kennen het verhaal wel, maar niet helemaal. Ik had het gevoel dat er nog meer te vertellen viel. Zelfs nu, nadat ik er drie jaar onderzoek naar heb gedaan, vind ik het moeilijk om te geloven dat het echt waar is. Het is niet zo'n onderwerp waarbij je gewoon chronologisch te werk kan gaan. Ik moest eerst op zoek naar informatie die beschikbaar was over het onderwerp, en FOIAs (een soort Wob-verzoek) invullen. Bijna iedereen die het verhaal hoort, reageert met: "Is dat echt gebeurd, is dat echt zo?" Soms is de waarheid ongeloofwaardiger dan fictie.

Wat verraste jou het meest tijdens je onderzoek, nadat je alle documenten had verzameld, en alle puzzelstukjes in elkaar had gelegd?
Ik kon de brutaliteit van de operatie niet echt waarderen, of de krankzinnigheid. Ik wist dat de CIA had geprobeerd om een onderzeeër die ergens diep in de oceaan lag te stelen, maar daar hield het ook wel op. De bouwkundige constructie alleen al, zelfs vandaag de dag, is bizar. Maar in 1971 tot en met 1973, toen ze het schip - dat de Russische onderzeeër boven water moest krijgen - aan het bouwen waren, herdefinieerden de VS in essentie alles wat mogelijk was in de oceaan. Het kostte me behoorlijk wat tijd om helemaal te begrijpen hoe dat schip in elkaar zat. Daarna moest ik ook een manier vinden om het te beschrijven, zodat mensen die geen ingenieurs zijn het zouden begrijpen, en niet verveeld zouden raken. Ik wilde dat ze de complexiteit van het schip zouden waarderen, zonder geïntimideerd te raken door de technische details. Het is een spionageverhaal. Maar de wetenschap en de technologie erachter is bizar.

Hoe belangrijk was het voor de VS om die onderzeeër te vinden? Je zou kunnen stellen - en sommigen hebben dat gedaan - dat het niet meer dan geld- en tijdverspilling van het Pentagon is geweest.
Het was een kans die zich voordeed. Vandaag de dag stellen veel mensen de vraag waarom je zoiets in godsnaam zou doen. Het was zo'n gecompliceerde operatie, en zo duur. Maar het was ten tijde van het hoogtepunt van de Koude Oorlog, toen een apocalyps een echte dreiging was. De enige manier waarop de VS en de Sovjet-Unie de vrede konden bewaren, was door elkaars nucleaire voorraad constant in de gaten te houden - waar de wapens waren, hoe groot hun bereik was, en hoeveel mensenlevens ze zouden kosten. Onderzeeërs waren cruciaal. We waren constant bezig om de onderzeeërs van de Sovjets te vinden, en zij deden hetzelfde bij ons. En toen de Russen er eentje verloren, gingen ze ervan uit dat niemand zich zorgen hoefde te maken, omdat het vijf kilometer onder het wateroppervlak lag. Maar het Pentagon zag juist een kans om de drie atoomraketten te vinden, en ze te onderzoeken. Zo zouden we precies kunnen achterhalen wat voor wapens ze hadden. Bovendien was de constructie van de onderzeeër interessant om naar te kijken - dat was allemaal waardevolle informatie voor de marine. Er was wel wat weerstand. Desondanks vonden de CIA, de marine en het Pentagon de operatie de moeite waard. Ook nadat de CIA had geconstateerd dat er maar een kans van tien procent was dat ze de onderzeeër zouden vinden. Dat zijn geen gunstige prognoses voor een operatie die honderden miljoenen dollars zou kosten, en jaren in beslag zou nemen. Maar dat waren de risico's.

Ik denk dat het voor lezers die Hughes niet zo goed kennen, moeilijk is om te begrijpen waarom hij zo'n perfecte dekmantel was. Kan je daar iets over zeggen?
Toen ze de problemen rondom het bouwen van de boot hadden opgelost, die enorm waren - zoals Hoe kunnen we een onderzeeër die vijf kilometer diep in de oceaan ligt, naar boven tillen? Het was een stuk staal van een miljoen kilo, die weer vastgemaakt zou moeten worden aan nog eens miljoenen kilo's aan staal. Maar toen ze die eenmaal hadden opgelost, vroegen ze zich af, Hoe gaan we uitleggen dat we deze grote boot ergens midden in de Stille Oceaan hebben liggen, in een regio waar normaal gesproken geen schepen liggen, niet zo ver verwijderd van de locatie waar de Sovjets een onderzeeër zijn verloren? Dat gaat er verdacht uitzien. Ze hadden een dekmantel nodig, een manier om het uit te leggen. De operatie kon anders namelijk genoeg reden zijn om een oorlog te beginnen.

Iemand kwam op het idee van diepzee-mijnbouw. Dat werd in die tijd net een beetje ontdekt. Het was geloofwaardig dat iemand dat [daar] zou doen, maar de CIA kon niet zomaar naar elk willekeurig bedrijf gaan. Als het een openbaar bedrijf zou zijn, dan zouden ze aan de aandeelhouders moeten uitleggen wat ze gingen doen. Hughes was eigenlijk de enige logische optie. Het was een excentriek figuur, die flink aan de pillen zat, en bovendien wel eens met de CIA had samengewerkt.

Hij was eigenlijk de perfecte kandidaat - en ik denk ook niet dat je iemand anders zou kunnen inhuren die zoiets speculatiefs en duurs als deze operatie zou doen. Mijnbouw in de oceaan was nog nieuw. En om een schip te bouwen dat zoveel geld zou kosten, en daar naartoe zou gaan, wat ook weer allemaal kosten met zich mee zou brengen - het is ongelooflijk. Behalve voor Howard Hughes. Hij had de Spruce Goose gebouwd. En een houten vliegtuig dat niet kon vliegen. Hij zou overal voor open.

De operatie was niet vanaf het begin af aan gedoemd om te mislukken, zelfs als het niet het grootste gedeelte van het schip boven water had gehaald. Maar het is in een zeker opzicht ook indrukwekkend dat er daarna relatief weinig over is prijsgegeven, toch?
Op de nationale radio en televisie is er in 1975 officieel bericht over gegeven. Daarna heeft de CIA er eigenlijk niets meer over gezegd. Waarschijnlijk hebben Kissinger en anderen uit de top van de nationale veiligheid besloten om er nooit meer met een woord over te reppen - te doen alsof het niet was gebeurd. De informatie werd geheim gehouden.

Deze leugen was zo succesvol dat mensen het jarenlang hebben geloofd. Mijnbouw in de oceaan was een belangrijk discussiepunt in de Verenigde Naties. Er bestond onenigheid over de vraag of de VS wel het recht had om te mijnen in publieke wateren. Het werd daarna een legitieme industrie. Ik zal niet zeggen dat de CIA dat voor elkaar heeft gekregen, maar ze hebben er in ieder geval een groot aandeel in gehad.

Zijn er eigenlijk echte helden in dit verhaal, ondanks de tekortkomingen?
De wetenschappers en de bouwkundigen die voor de CIA werkten. Er was een hele divisie binnen de CIA die deze bouwconstructies bedacht. In minder dan 15 jaar hebben ze de U-2 gebouwd, het hoogst vliegende spionagevliegtuig, dat vandaag de dag nog steeds wordt gebruikt. De SR-71 Blackbird is nog steeds het snelste vliegtuig. De eerste spionagesatelliet was het eerste object dat de ruimte inging en ook iets mee terug nam. En de Glomar Explorer is misschien wel het meest indrukwekkende marineschip ooit geweest.

Beschouw je zo'n mislukking uit de Koude Oorlog anders in het licht van de huidige kille relatie tussen Rusland en de VS?
Opeens hebben we opnieuw dit gesprek over of ze onze vijand zijn of niet. We hebben een aantal mensen in onze regering - inclusief oude mannen die tijdens de Koude Oorlog hebben gevochten in het leger, of op z'n minst voor de overheid hebben gewerkt - die proberen te doen alsof Rusland opeens onze vriend is. Ja, misschien bemoeiden ze zich met onze verkiezingen, maar dat stelde niets voor. Het is belangrijk dat deze mensen onthouden met wie ze te maken hebben, en dat Poetin ook uit die periode komt.