Als Instagram je inkomstenbron is, maar ook je verslaving

De wekker gaat, en nog slaapdronken grijp je naar je nachtkastje. Daar ligt je telefoon, zoals elke ochtend, al de hele nacht aan de lader zodat jij zeker weet dat je die ochtend kunt scrollen. Dus dat doe je. Zonder een been uit bed te hebben gezet ben je aan het checken wat je afgelopen nacht hebt gemist op whatsapp, Instagram en andere social media.

Goede kans dat jij dit herkent, en soms nadenkt of je socialmediagebruik geen ongezonde vormen aan begint te nemen. Vorig jaar vond volgens het CBS 29 procent van de jongvolwassenen tussen 18 en 25 zichzelf “verslaafd aan social media”.

Maar er zijn mensen voor wie online zijn op sociale media hun werk is. Zij verdienen geld met mooie plaatjes op Instagram zetten en hebben volgers die verwachten dat ze elke maaltijd op het medium delen. Hoe voorkomen zij dat ze verslaafd raken? Of is dat eigenlijk niet te doen? Tonic sprak, in het kader van het nieuwe experiment @Digidope van Anderzorg, over social media met een aantal influencers die de effecten elke dag voelen.

In december 2017 postte influencer Bibi een filmpje op youtube waarin ze vertelde dat ze een burn-out had. Het altijd online moeten zijn en alles moeten delen was haar te veel geworden. Vervolgens plaatste ze maandenlang geen filmpjes op Youtube en weinig op Instagram. Haar verhaal is een voorbeeld van de mogelijke gevolgen van de druk en aantrekkingskracht van social media.

Ook Pauline van paulineskeuken.nl zegt zelf dat ze verslaafd was aan social media. “Voordat mijn zoontje werd geboren, kon ik uren achter elkaar mijn accounts checken. Dan ging ik van Instagram naar Facebook en van Facebook naar Pinterest en dan begon ik weer van voren af aan. Soms werd ik onrustig als ik niet even een moment had om mijn socials te checken en als de wifi in het buitenland slecht was werd ik ook wel paniekerig,” zegt ze. “Nu ik een zoontje heb, heb ik een veel betere balans gevonden. Hij gaat voor alles en hij heeft er niks aan als ik de hele tijd op mijn telefoon kijk. En zoveel mis ik ook niet.”

“Volgens mij ben je vooral verslaafd aan social media als je hele leven draait om het maken van de perfecte foto, het creëren van de perfecte feed en het krijgen van heel veel likes,” zegt Serena Verbon van Beautylab.nl. “Ik let op dat dat bij mij niet gebeurt, maar ik denk wel dat ik de neiging heb om verslaafd te raken. Vooral als ik een campagne heb, check ik heel vaak of ik al meer likes heb. Dan is dat natuurlijk belangrijk.”

Alle drie zijn ze zich zeer bewust van het gevaar van verslaafd gedrag dat op de loer ligt, al hebben de influencers verschillende opvattingen van het probleem – en de oplossing. Maar wat betekent ‘socialmediaverslaving’ eigenlijk, en is het een nieuw verschijnsel dat we nog niet goed kennen, of oud nieuws, dat ook voorbijkwam met het verschijnen van de televisie en de grammofoonplaat?

Social media is nog niet iets waar je ‘officieel’ verslaafd aan kan zijn. Socialmediaverslaving staat nog niet in de laatste versie van het psychologenhandboek DSM-V, en het zal volgens Rob Meeuwsen, maatschappelijk werker bij Tactus Verslavingszorg, ook nog lang duren voordat dat wel zo is. Na tientallen jaren en honderden patiënten met klachten over excessief gamen is gameverslaving wel recentelijk in het handboek opgenomen, maar alleen in een bijlage die verzoekt om meer onderzoek. Gameverslaving heeft volgens experts waarschijnlijk deels te maken met gokverslaving, maar is volgens Rob wel te vergelijken met socialmediaverslaving. Of zoals beide verslavingen bij Tactus ook wel worden genoemd: beeldschermverslaving. “Bij Tactus spreken we vaak over beeldschermverslaving als het gaat om bijvoorbeeld social media, gamen en televisie. Iemand is namelijk ook verslaafd aan alcohol en niet alleen aan whiskey,” vertelt Rob.

Voor Instagram-influencers als Pauline en Serena is hun beeldscherm natuurlijk een groot deel van hun werk; tijdens de werkdag hun telefoon thuislaten is geen optie. Eigenlijk is het als influencer misschien zelfs wel handig om verslaafd te zijn. Zo zegt Pauline dat het vele rondkijken op social media een positief effect had op haar werk. "Door veel te reageren, posten en liken vergroot je zichtbaarheid en dat is voor influencers natuurlijk belangrijk."

Volgens Serena zijn werk en persoonlijk leven nauwelijks meer te scheiden door social media. “Als een werkdag acht uur duurt, zit ik daarvan wel een kwart van de tijd op social media. Soms zit ik ineens een half uur grappige filmpjes van hondjes te kijken zonder dat ik het doorheb, maar dat vind ik ook gewoon ontspannend. Toch noem ik mezelf niet verslaafd, omdat ik nog wel gewoon mijn telefoon een hele avond in mijn tas kan houden zonder de neiging te hebben om hem te checken.”

Hoe kunnen mensen het zelf opmerken, als hun gedrag op social media uit de hand loopt? Ben je al verslaafd als het er elke ochtend zo aan toe gaat zoals hierboven beschreven, of is er toch iets meer voor nodig? “Omdat er nog geen officiële diagnose is, is dat moeilijk te zeggen," meent Rob. "Maar als je merkt dat het een ongewild grote invloed gaat krijgen op je leven, moet je op gaan letten. En kijken of je het bij kan sturen. Dan kun je denken aan problemen met werken en studeren, een onweerstaanbare behoefte om op je telefoon te kijken en het overtreden van regels, zoals op je telefoon kijken tijdens het autorijden.”

Socialmediaverslaving staat dan wel niet specifiek beschreven in DSM-V, maar er wordt door verslavingsdeskundigen wel een lijst gehanteerd van elf algemene criteria die wijzen op verslaving, waaronder een “sterk verlangen” naar het gedrag, of het ervoor “opgeven van hobby’s, sociale activiteiten of werk”. Als je aan zes of meer symptomen voldoet ben je volgens deze graadmeter 'ernstig verslaafd'.

Rob merkt zowel in zijn praktijk als in zijn omgeving dat mensen het niet kunnen laten regelmatig hun telefoon te checken: “Ik geef af en toe les bij een zorgopleiding en daar valt het me op dat het heel veel mensen niet lukt om een uur niet op hun smartphone te kijken,” vertelt hij. “Als ik dat zou doen tijdens gesprekken met cliënten, zou ik worden ontslagen.”

Die onbedwingbare behoefte om te kijken – zelfs op momenten waarop het eigenlijk niet netjes is om te doen – is zeker één van de kenmerken van social media verslaving. Maar volgens Rob is dat ook makkelijk op te lossen. “Je moet afspraken maken met jezelf wanneer je op je telefoon mag kijken, bijvoorbeeld niet tijdens het eten of als je met andere mensen bent. En als het niet lukt om je daaraan te houden, kun je overwegen om je telefoon bijvoorbeeld thuis te laten als je naar je werk gaat.”

Het lukt Kelly Weekers wel om – zoals Rob ook noemt – afspraken met zichzelf te maken, ze zegt zelf dan ook dat ze niet verslaafd is aan social media. “Als ik het druk heb, kan het zomaar zijn dat ik vijf dagen niks op Instagram plaats. Dat vinden mijn volgers ook niet erg, zij weten dat ik zo ben. Ik heb die druk om elke dag te posten losgelaten,” vertelt ze. “Het scheelt natuurlijk ook dat social media niet mijn belangrijkste inkomstenbron is. Het is alleen een extra uithangbord voor mijn bedrijf.” Kelly is coach en spreekt regelmatig influencers en bekende mensen die wél veel last hebben van die druk. “Volgers worden soms boos als ze te lang niks van iemand zien. Dat veroorzaakt heel veel stress,” zegt ze.

Serena heeft inmiddels ook een punt bereikt dat ze het niet erg vindt om een paar dagen niks te posten. “Volgens mij voelen mensen die op Instagram zitten en er graag hun geld mee willen gaan verdienen veel meer druk om er altijd mee bezig te zijn. Ik verdien er al geld mee en ben al best bekend, daardoor voel ik veel minder druk en kan ik het meer loslaten,” zegt ze. “Ik vind het echt sneu als mensen de hele dag bezig zijn met het maken van de perfecte Instagramfoto. Dan maak je het jezelf echt heel moeilijk.”

“Ik plan mijn dag in blokken in en ben zo heel bewust bezig met mijn tijd en mijn socialmediagebruik,” vertelt Kelly. “Mijn telefoon ligt dan aan de kant. Als ik wat tijd heb tussendoor ga ik niet zoals veel mensen even door Instagram of Facebook scrollen, maar dan ga ik bijvoorbeeld een podcast luisteren. Als ik ’s avonds thuis ben en mijn kindje ligt op bed, kan ik er van genieten om even op social media te kijken. Dan is het dus meer een bewust ingeplande activiteit, vergelijkbaar met een boek lezen.”

“Het is een leuke filosofische vraag of niet eigenlijk bijna iedereen verslaafd is aan social media,” zegt Rob. “Apps worden vaak expres zo gebouwd dat ze verslavend werken.” Dus waarom wordt socialmediaverslaving nog steeds niet als een volwaardige verslaving behandeld? En is het terecht dat instellingen als Tactus het voorlopig maar onder een noemer scharen met gameverslaving – terwijl de twee verslavingen volgens sommige experts juist niet op elkaar lijken?

Met steeds meer mensen die hun hele leven online vastleggen (en er geld mee verdienen) zullen er ook steeds meer mensen verslaafd gedrag vertonen – of dat althans bij zichzelf voelen of vrezen. “Er is nog niet genoeg onderzoek gedaan naar de effecten,” zegt Rob. “Maar het kan zomaar zijn dat we straks een hele generatie volwassenen hebben die de gevolgen van een verslaving gaat voelen.”

Misschien zijn het dan wel de influencers die niet alleen het probleem als eerste groep ervaren, maar ons ook laten zien hoe we ermee om kunnen gaan – misschien wel in een goede Instagrampost.

Wil jij meer weten over digitale verslaving? Volg @DigiDope op Instagram. @DigiDope is een experiment van Anderzorg.