Hoe de politie jouw gedachten over drugs probeert te beïnvloeden

Begin februari dit jaar verscheen er een blog over een naar en schokkend verhaal. Het gaat over een jongen die tijdens een feestje lachgas heeft gebruikt en daardoor waarschijnlijk nooit meer dezelfde zal zijn. Hij heeft 'mentale retardatie' opgelopen, door een tijdje in een ballon te ademen.

Het weblog wordt door talloze mensen gelezen, nadat politiediensten het op tientallen facebook- en twitteraccounts hebben gedeeld. Er is alleen wat mis met het verhaal. Het is niet echt gebeurd.

Het blog is afkomstig van ambulanceverpleegkundige Gerda Boonstra. Ze schrijft af en toe blogs om collega's te informeren. Boonstra had deze keer een blog geschreven over lachgas. Vanwege het beroepsgeheim mag ze geen waargebeurde verhalen publiceren. Daarom heeft ze een hypothetisch verhaal geschreven van wat er zou kunnen gebeuren nadat iemand lachgas gebruikt. "Ik had totaal niet verwacht dat tientallen accounts van politiediensten mijn blog zou delen", vertelt ze over de telefoon.

Dat het weleens mis gaat met feitelijkheden rondom drugs bleek nogmaals afgelopen februari. De politie Nijmegen-Zuid waarschuwde via een facebookbericht groots voor "een redelijk onbekende soort harddrugs, waar je hele rare dingen van gaat doen." Er zou een dealer opgepakt zijn die de drug verkocht. Maar de politie was vergeten te checken of het wel echt om die drug ging.

Screenshot via Facebook

Er werd bovendien geadviseerd te zoeken naar youtubevideo's waarop de effecten van flakka te zien zijn. De eerste zoekresultaten die je ziet als je 'flakka' in YouTube typt, zijn video's van mensen die compleet door het lint gaan en bijvoorbeeld dwars door een autoruit heen springen.

Van die mensen is totaal niet bekend óf ze drugs hebben gebruikt, welke drugs ze gebruikt zouden hebben of welke dosis ze hebben genomen. Toch buitelden Nederlandse nieuwsmedia over elkaar heen om het politiebericht zo snel mogelijk te publiceren. Met grote chocoladeletters werd gewaarschuwd voor de "zombiedrug flakka", terwijl het nieuws dus uitsluitend op onbevestigde beweringen was gestoeld.

Een ander voorbeeld waarin onjuiste informatie over drugs werd verspreid is een post van Politieteam Zeeuws-Vlaanderen. Een wijkagent schrijft bij een bericht over een jeugdige wietdealer dat cannabis "ernstige hersenschade" kan veroorzaken bij jongeren die het langdurig gebruiken. Onder het bericht verschijnen tientallen reacties van mensen die vragen om een bron voor dat statement. Want hoewel veelvuldig blowen emotionele ontwikkelingsstoornissen kan veroorzaken, verdwijnen de meeste effecten langzaamaan weer als je stopt met blowen.

In plaats van een reactie met bron, of een rectificatie van de onjuiste informatie, is de post een dag later ineens verdwenen. Wie het bericht heeft verwijderd is nog altijd een raadsel. Maar de verantwoordelijke wijkagent wil de facebookpost wel via de telefoon toelichten. Mensen die vanaf jonge leeftijd veel hebben geblowd, hebben gemiddeld genomen een kleinere hippocampus, het deel van de hersenen dat betrokken is bij geheugenprocessen. De wijkagent zegt zich zorgen te maken om die 'schade', die daarom met 'ernstig' aan te duiden zou zijn.

Officieel worden de accounts op sociale media gebruikt om op een persoonlijke manier te communiceren wat de politie allemaal doet. Een woordvoerder van de landelijke woordvoering nationale politie legt desgevraagd uit dat er "soms wordt gewaarschuwd voor de gevaren van drugs, vanuit preventief oogpunt". Dat de accounts ook gebruikt worden om drugs in een slecht daglicht te zetten, ontkennen de woordvoerders met klem.

Toch is dat wel wat er zo nu en dan gebeurt. Halverwege de maand mei deelt het facebookaccount van de Politie Alkmaar opnieuw het fictieve weblog over lachgas. Eerst houdt de dienstdoende agent vol dat het verhaal 'waargebeurd' is. Maar na overhandiging van voldoende bewijs verandert een communicatiemedewerker het statement. "Het gaat niet om het fictieve of het non-fictieve van het verhaal. De intentie van deze post is om te waarschuwen," zo luidt de rectificatie die onderaan het bericht verschijnt.

Het RIVM heeft een risicobeoordeling van lachgas laten doen. Volgens het RIVM is lachgas helemaal niet zo gevaarlijk. Het onderzoeksinstituut durft zelfs te stellen dat bij normaal gebruik van vijf tot tien lachgaspatronen per maand "geen gezondheidseffecten worden verwacht". Het Trimbos-instituut bevestigt die stelling in de Nationale Drugs Monitor 2015. Daarin staat dat gezondheidsincidenten met lachgas eigenlijk alleen voorkomen bij onjuist gebruik, of in combinatie met alcohol. Maar die stelling lees je niet in politieberichten.

Uiteraard komen er bij drugsgebruik gezondheidsrisico's kijken, net zoals paardrijden kans geeft op een dwarslaesie. Op zich is het dus niet zo gek dat de politie wil waarschuwen voor gevaren van drugsgebruik. De vraag is alleen: hoe groot zijn die gevaren, en, hoe ga je met die gevaren om?

Met dergelijke berichten probeert de politie de beeldvorming van drugs te beïnvloeden, schrijven hoogleraar bestuurskunde Pieter Tops en adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant Jan Tromp in hun onlangs verschenen boek De Achterkant van Nederland. Dat boek gaat over de vermenging tussen onder- en bovenwereld, maar er staat ook een hoofdstuk in dat communicatiestrategieën van de politie bespreekt.

De voormalig politiechef van het Programma Aanpak Hennepteelt geeft in het boek uitgebreid toe aan 'guerillacommunicatie' te hebben gedaan. Daarbij werd het woord 'hennep' expres in nieuwsberichten genoemd, om zo een negatief imago van de cannabisplant neer te zetten. De politiechef somt diverse voorbeelden op. Een drone die wietkwekerijen moest opsporen, een zogenaamde 'cannachopper', haalde internationale media-aandacht. Maar die drone werd nooit ingezet voor opsporing van wietkwekerijen. Een schietpartij op de A73 werd als "conflict in het hennepmilieu" geframed, terwijl helemaal niet duidelijk was wie de daders waren.

Priming en framing zijn begrippen waar je misschien weleens van hebt gehoord, als je een praatgrage vriend hebt die communicatiewetenschappen studeert (of deze persoon zelf bent). Bij priming worden bepaalde woorden of begrippen steeds in dezelfde context aangetroffen, waardoor je hersenen die begrippen met elkaar gaan associëren. Bij het woord 'hennepkwekerijen' denk je al gauw aan huisbranden en criminele netwerken, omdat je die woorden zo vaak bij elkaar hebt zien staan.

Framing is de context waarin een bepaald bericht staat. Het gaat dan met name om de invalshoek van een boodschap. Media nemen regelmatig politieberichten met een 'criminaliteitsframe' over, blijkt uit een masterthesis van de Erasmus Universiteit en een onderzoek naar beeldvorming van de Fontys Hogeschool voor Journalistiek. In het criminaliteitsframe staan problemen die drugsbezitters en dealers veroorzaken centraal. De beeldvorming van lezers kan sterk beïnvloed worden als ze regelmatig soortgelijke berichten lezen.

Ik praat erover met informatie- en IT-specialist Brenno de Winter. Hij benadrukt dat mensen niet zomaar moeten geloven wat ze op sociale media lezen, zelfs niet als het bericht van de politie afkomstig is. Hij ziet een breder probleem bij het social-mediagebruik van politiediensten. Vooral opvallend vindt hij het feit dat wijkagenten niet aangeven of ze op persoonlijke titel twitteren, of niet. "Mede daardoor is het nu niet duidelijk of de berichten opvattingen van de politie-eenheid, of een persoonlijke beleidsopvatting bevatten. Bovendien geeft de politie vaak geen openheid over waar de informatie vandaan komt, of is die duidelijkheid in ieder geval erg moeilijk te verkrijgen."

Tegelijkertijd ziet hij problemen met betrekking tot de scheiding der machten van onze staat. Hoe je met drugsproblemen omgaat is immers een discussie die juist nu in de politieke arena wordt gevoerd. "Je kan je afvragen in hoeverre drugspreventie een taak van de politie is. In principe is het een overheidsorgaan dat optreedt wanneer er iets illegaals is gebeurd."

Misschien is het logisch dat agenten zich ernstige zorgen maken over drugsgebruik. Vanuit hun werk zien ze natuurlijk de rottigheid die drugsbruik met zich meebrengt. Zij worden opgetrommeld als er duizenden liters chemisch afval in een sloot liggen. Zij zijn het die elke dag weer brandgevaarlijke wietkwekerijen ontmantelen. En als een paar kinderen zo asociaal zijn om een berg lege lachgaspatronen te laten slingeren, dan mag de wijkagent dat opruimen.

Toch zijn incidenten met drugsgebruik geen reden om onbevestigd nieuws te verspreiden. Zoiets is slecht voor het imago van de politie, maar het kan ook tot een scheef risicoperpectief van lezers leiden. Straks gaan mensen nog denken dat lachgas en wiet veel gevaarlijker zijn dan alcohol (weetje: dit is niet het geval).