De ongure praktijken van spermadokter Jan Karbaat

Update: vandaag horen 49 mensen of de malafide vruchtbaarheidsarts Jan Karbaat hun vader is. In 2017 spraken we de Poolse schrijver Kamil Baluk die al jaren verwoed met de zaak bezig is.

Jan Karbaat was een dokter die in de jaren tachtig en negentig een van de grootste spermaklinieken van Nederland runde. Zo'n zesduizend vrouwen raakten zwanger in die kliniek – Medisch Centrum Bijdorp, in Barendrecht (vlakbij Rotterdam). Jaren later werd het steeds duidelijker dat de kliniek een verschrikkelijke puinzooi was geweest. Er werden verschillende soorten zaad gemengd, er werd tegen vrouwen gelogen over wiens zaad ze ingebracht kregen, en de documentatie was een zwijnenboel. In 2009 werd de tent gesloten.

Het verhaal gaat nu dat dokter Karbaat bovendien zijn eigen sperma gebruikte om vrouwen te bezwangeren. Er zouden donorkinderen zijn met sterke uiterlijke overeenkomsten met de dokter, en het gerucht gaat zelfs dat sommige moeders hebben meegemaakt dat Karbaat vlak voor de inseminatie even wegging om vers zaad te halen, om het vervolgens op een masturberen te zetten.

Vorige week stonden de donorkinderen in de rechtbank om deze zaak. Jan Karbaat zelf was er niet bij, hij overleed een maand geleden. Zijn vrouw Rita Karbaat stond wel in de rechtbank. De donorkinderen eisen een DNA-test om erachter te komen of de spermadokter hun biologische vader is. Karbaat heeft DNA-tests altijd geweigerd. De uitspraak is in juni.

De zaak is sinds vorige maand volop in het nieuws, maar de Poolse schrijver Kamil Baluk is al jaren verwoed met de zaak bezig. Hij heeft er een boek over geschreven en heeft de dokter voor diens overlijden gesproken bij hem thuis. Ik sprak hem over zijn boek, dokter Karbaat, en de ongure spermakliniek.

VICE: Ik denk dat veel mensen in Nederland geschokt waren, toen ze laatst lazen over deze louche dokter die mogelijk zijn eigen zaad inbracht bij vrouwen, maar jij bent al drie jaar met deze zaak bezig?
Kamil Baluk: Nou, deze specifieke zaak, waarbij donorkinderen beweren dat ze de biologische kinderen van de dokter zelf zijn, beslaat eigenlijk maar één hoofdstuk. Mijn boek schetst het veel grotere plaatje rondom de kliniek.

Hoe stuitte je nou op dit verhaal, als Pool?
Ik heb Nederlands gestudeerd en veel in Nederland gewerkt, en drie jaar geleden las ik een verhaal in de HUMO. Er werd gesproken over "spermamaffia" en "lekkende tanks" in de spermakliniek van Jan Karbaat. Het stuk ging over een moeder die zich had laten bezwangeren in die kliniek. Zij en haar onvruchtbare, witte man hadden de dokter gevraagd om een witte donor, zodat niemand ooit zou merken dat het kindje niet was verwekt door haar man. Dat was geen probleem, verzekerde Karbaat. Toen de kinderen, twee stuks, werden geboren, bleken ze echter licht gekleurd. Dat was de eerste aanwijzing dat Karbaat sperma mixte en loog over donoren. Overigens was het een stukje zeer slechte journalistiek, veel feiten bleken niet te kloppen.

Maar je interesse was gewekt, en je wilde er een boek over schrijven.
Niet direct, maar ik vond het een interessante kwestie. Ik sprak als eerst met Henrik Becker, een donorkind wiens moeder in de jaren tachtig bij dokter Karbaat was geweest. In 2014 is er een Eenvandaag-uitzending over hem gemaakt. Zijn verhaal leek op het verhaal in HUMO. Volgens de documenten was zijn biologische vader een witte man uit Zuid-Limburg met een universitaire opleiding. Maar Henrik kwam er, pas op latere leeftijd, achter dat dat leugens waren, toen hij een brief kreeg van Fiom, een organisatie voor donoren en donorkinderen. Zijn echte vader werkte bij een bank en was half-Surinaams. Ook had Fiom op basis van DNA-tests nog vijf andere halfbroertjes- en zusjes gevonden. Allemaal van deze ene zaaddonor, deze half-Surinaamse man.

De lichtgekleurde kindjes uit het HUMO-verhaal waren zeker ook van deze man?
Ja. De groep kinderen van deze donor, 'Halfjes' genoemd, werd alsmaar groter. Op een gegeven moment was er een groep van een stuk of zeven donorkinderen die naar hun gezamenlijke vader zochten. Via het RTL-programma Wie is mijn vader, vonden ze hun biologische pa.

De superdonor wiens zaad dokter Karbaat stiekem mixte met het zaad dat hij bij vrouwen inbracht! Wat was het voor man?
In mijn boek noem ik hem Louis, vandaar ook de titel: Wszystkie dzieci Louisa, oftewel Alle kinderen van Louis. Inmiddels zijn er veertig Halfjes bekend, dus Karbaat heeft zeker veertig keer Louis' zaad gebruikt. Zelf zegt hij dat het er minstens tweehonderd zijn. Ik heb een hoop Halfjes gesproken voor mijn boek. Louis heeft zeventien jaar lang elke week zijn zaad gedoneerd, voornamelijk in Karbaats kliniek in Barendrecht. Zelf wilde hij dolgraag zijn toekomstige kinderen ontmoeten, bij het doneren heeft hij dit expliciet aan dokter Karbaat gevraagd. Helaas zei de dokter dat dat absoluut niet kon.

Uiteindelijk heeft u dokter Karbaat zelf gesproken.
Ja, ik ben drie keer naar zijn huis gereisd. De derde keer trof ik zijn vrouw aan en vertelde ik dat ik een Poolse schrijver was en een boek schreef over Karbaat, zijn kliniek, en donorschap. Toen mocht ik binnenkomen, kreeg ik een kopje thee en hebben we anderhalf uur gepraat.

Was het een sympathieke man?
Ik zou niet direct zeggen dat hij heel aardig was, maar hij was zeker een interessante man, een succesvol mens. Ik denk alleen dat hij niet erg veel ophad met de gevoelens van anderen.

Een succesvol mens? Hij heeft de boel toch flink besodemieterd.
Je moet weten dat hij in zijn tijd vóór de Medische Kliniek Bijdorp een succesvolle, veel geroemde dokter was. Hij was de baas van het Zuiderziekenhuis in Rotterdam. Voor die tijd heeft hij nog in Suriname gewerkt. Toen ik hem had geïnterviewd en gedag zei, bleef zijn vrouw herhalen dat hij geen slecht mens was. Zelf bleef hij benadrukken hoe trots hij was op wat hij had gedaan.

Ook op wat hij in Bijdorp allemaal heeft uitgespookt?
Absoluut. Hij zei dat er door hem zesduizend mensen in Nederland rondlopen die zonder hem misschien niet hadden bestaan. Hij keek alleen naar resultaten. Het enige wat hij wilde was zoveel mogelijk vrouwen helpen zwanger te worden. Hij vertelde me dat het zien van blije vrouwen, omdat ze door hem zwanger waren geraakt, de grootste voldoening in zijn werk was. En eerlijk gezegd geloofde ik hem daarin.

Hij had het beste voor met zijn patiënten?
Hij noemde het cliënten. En ja, met die vrouwen had hij het beste voor, denk ik. Het ding was vooral dat hij absoluut niet van regels en procedures hield.

Er is nogal een verschil tussen 'niet van regels houden' en 'bewust stiekem sperma mixen'.
Ja, dat is waar. Maar voor alles wat hij fout heeft gedaan had hij een excuus. Bovendien is het zeer belangrijk, zeker als je Karbaat veroordeelt, om dingen in hun historische context te plaatsen. Zo ontdekte ik dat er vijftig, zestig jaar geleden door veel mensen gedacht werd dat het mixen van sperma de kans op zwangerschap verhoogt. Ik denk dan ook dat hij niet de enige was die dat deed. Kijk, sommige vrouwen reisden het hele land door om zich bij dokter Karbaat te laten bezwangeren. Hij dacht alleen maar aan slagingspercentages; hij verkocht sperma als een product en wilde dat het van de hoogst mogelijke kwaliteit was.

Ongeacht alle nare gevolgen voor de donorkinderen en donoren en uiteindelijk ook de moeders, omdat ze zich allemaal belazerd voelden.
Ik denk dat hij niet veel gaf om de donoren en al helemaal niet om de toekomstige kinderen. Voor hem eindigde zijn verantwoordelijkheid wanneer iemand zwanger was, vanaf dat moment was het volledig aan de ouders. Hij mat zijn succes alleen aan hoeveel vrouwen er in zijn kliniek zwanger raakten.

Dat is lekker zeg.
Fraai is het niet, maar ook hier moet je beseffen dat de tijden anders waren. In de jaren zeventig en tachtig was het heersende idee dat vrouwen het fundamentele recht hadden om zwanger te worden. Er waren allemaal reclames in de trant van 'doe iets goeds, word donor'. Dat was ook de reden dat zaaddonoren in die tijd altijd anoniem bleven – dokters dachten dat dat de enige manier was om mannen over de streep te trekken hun zaad af te geven.

Hoe is dat omgeslagen?
Pas later verschoof de focus naar het leven van het kind, toen men inzag wat de gevolgen waren voor al die kinderen die hun vader niet kenden. Het leverde allerlei problemen op met hun identiteit. In de jaren negentig kreeg je daarom het tweeloketsysteem, waarbij je kon kiezen of je anoniem of niet-anoniem zaad wilde doneren. Sinds 2004 is het zelfs helemaal niet meer mogelijk om anoniem te doneren. Overigens hield Jan Karbaat zich daar niet aan, er zijn vrouwen die na 2004 in zijn kliniek zijn bezwangerd door een anonieme zaaddonor.

Hij had echt niks met regels en wetten he?
Nee. Maar in de jaren zeventig en tachtig werd er sowieso behoorlijk nonchalant omgegaan met regels en wetten. De screening van donoren en toekomstige ouders, de kwaliteit van het sperma, het bijhouden van de documentatie – men deed er in die tijd niet zo moeilijk over. Ik vond dat heel frappant, als Pool, want ik had altijd gedacht dat het in het Westen allemaal piekfijn geregeld was. Niet dus. Karbaat was misschien een extreem geval, maar zeker niet de uitzondering. De Nederlandse overheid valt hier eveneens een hoop te verwijten.

Wat wilde je met het boek bereiken?
Ik wilde twee vragen beantwoorden. Ten eerste: Hoe kan het dat er in Nederland een man rondloopt met tweehonderd biologische kinderen? En ten tweede: Waarom is die vraag interessant? Waarom is het eigenlijk iets controversieels? Sommige mensen zeggen dat het niet oké is omdat de kans veel groter wordt dat je per ongeluk een liefdesaffaire krijgt met een halfbroer of –zus. Maar er zijn bijna zeventienmiljoen Nederlanders, dus relatief is die kans met tweehonderd halfbroers- en zussen nog steeds zeer klein. Het is iets anders. Het idee van maakbaarheid is nog altijd controversieel. We weten eigenlijk nog steeds niet wat we nou vinden van het opvoeden van kinderen door een andere vader dan hun biologische vader.

Op 2 juni is de uitspraak in de zaak van de donorkinderen die denken Karbaats biologische kinderen te zijn. Er zijn spullen van Karbaat in beslaggenomen, zoals een neustrimmer en een steunkous, en de rechter beslist over iets meer dan twee weken of die gebruikt mogen worden voor DNA-tests. Aangezien dit zo'n strijd is zal hij wel wat te verbergen hebben gehad, toch?
Karbaat heeft altijd geweigerd aan DNA-tests mee te doen. Hij zei dat hij ze niet vertrouwde. Haha.

Dan maak je jezelf redelijk verdacht toch?
Natuurlijk. Maar je moet toch voorzichtig blijven, zeker als journalist. Ik heb soms dubieuze statements gelezen, soms gebaseerd op slechts één persoonlijk verhaal. En dat is gevaarlijk, want mensen zijn hier heel emotioneel over en als je emotioneel bent zeg je niet altijd waarheden. Zo was er het verhaal dat Karbaat tegen bepaalde vrouwen had gezegd: moment, ik ga even vers zaad halen. En dan ging hij even weg en kwam hij terug met vers zaad, mogelijk zijn eigen. Toen ik die moeders vroeg wie 100% kon bevestigen dat Karbaat dat echt had gezegd, kende niemand iemand die dit had meegemaakt.

Voor mij is het erg verdacht wat Karbaat heeft gezegd en gedaan, maar ik blijf voorzichtig. Ik ben wel echt extreem benieuwd, ik denk elke dag aan de rechtszaak die komen gaat.

Bedankt!