Hoe twee transgender migranten uit El Salvador rust vonden in Mexico

Vandaag heeft Francia Camila een dagje vrij van haar werk in een schoonheidssalon in Tijuana, een stad in het noordwesten van Mexico. Ze heeft besloten om deze dag door te brengen in een andere schoonheidssalon dan die van haar, maar dan als klant. Het is een kleine, zonverlichte ruimte die naar haarverf en nagellak ruikt. De aanwezige klanten en het personeel keuvelen in het Spaans. Een klein jongetje kijkt Pokémon en houdt een roze riem vast. Aan die riem zit Nikki, een hond met een gele strik. Een vrouw houdt Francia’s hoofd vast, begeleidt haar naar de wasbak en masseert haar hoofdhuid, terwijl ze de bruine haarverf uitspoelt. De styliste is een oude vriendin uit El Salvador. Kijkend naar dit tafereel is het moeilijk voor te stellen hoe zwaar de reis naar deze stad voor hen allebei is geweest.

El Salvador is een van de gewelddadigste landen waar geen oorlog wordt gevoerd. Het land en de nabije omgeving hebben al jaren te kampen met een enorme vluchtelingencrisis. Volgens de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen (UNHCR) steeg het aantal asielaanvragen uit El Salvador, Guatemala en Honduras tussen 2011 en 2016 met 658 procent. Dat kwam door gewelddadige bendes, economische problemen en overheidscorruptie. Het probleem is het grootst voor inwoners van El Salvador, die meer dan 17.000 asielaanvragen deden in Noord en Centraal Amerikaanse landen in de eerste zes maanden van 2016 – een toename van 76 procent in vergelijking met het jaar ervoor.

Volgens activist Karla Avelar van de in El Salvador gevestigde Association for Communicating and Training Trans Women (COMCAVIS Trans), is El Salvador in het bijzonder een gevaarlijke plek voor transgender vrouwen, zoals Daniela en Francia. Avelar zegt dat haar organisatie in de afgelopen twee jaar meer dan 160 gevallen vastlegde waarin queer Salvadoranen – het merendeel transgender – gedwongen werden om in het buitenland asiel aan te vragen. Factoren die hieraan ten grondslag liggen zijn onder andere: “vervolging door bendes en politie”, “psychisch, fysiek en seksueel misbruik” en “afpersing, poging tot moord en vervolging,” legt ze uit. Haatmisdrijven tegen de transgender gemeenschap in El Salvador blijven vaak ongestraft. COMCAVIS, dat het aantal haatmisdrijven in het land bijhoudt, telde meer dan zeshonderd van dit soort moorden tussen 1993 en april 2016. Een vertegenwoordiger van Colectivo Alejandría, een Salvadoraanse organisatie die opkomt voor de rechten van transgenders, vertelde aan de Washington Blade dat hun organisatie maandelijks gemiddeld zestien moorden per jaar op transgender Salvadoranen registreert. Het Trans Murder Monitoring-project van Tansgender Europe telde tussen 2008 en 2016 dertig moorden op trans- en genderneutrale mensen in El Salvador. De verschillen in cijfers kunnen wellicht verklaard worden door het feit dat veel moorden niet gemeld worden, vanwege angst voor wraak van politie of bendes, die hier vaak zelf de daders zijn. In 2015 nam El Salvador stappen om de lhbtq-gemeenschap beter te beschermen door wetten door te voeren die de haatmisdaden zwaarder zouden bestraffen. Maar, zoals in veel landen, blijven transgender Salvadoranen kwetsbaar voor geweld vanwege een gebrek aan kansen op werk en scholing. Ook al heeft het land de afgelopen jaren stappen genomen om discriminatie op basis van gender tegen te gaan, technisch gezien zijn mensen die zich niet aan hun gender conformeren niet beschermd volgens de wet, omdat de staat transgender vrouwen niet daadwerkelijk als vrouwen beschouwt. Deze economische nadelen worden verergerd door obstakels in het recht. Het wordt Salvadoranen zelden toegestaan om hun naam legaal te veranderen, en mogen dat meestal alleen doen als hun nieuwe naam overeenkomt met het geslacht dat op hun paspoort staat. Zodoende zijn de paspoorten van transgenders zelden accuraat, waardoor het ze moeilijker wordt gemaakt om te “stemmen, studeren of werken”, volgens een onderzoek van COMCAVIS. “We krijgen geen toegang tot academische studies,” zegt Avelar. Francia ging wel naar de middelbare school, maar om geld te verdienen was ze aangewezen op de zwarte markt. In haar vroege tienerjaren was Francia een sekswerker. Maar volgens haar is sekswerk in El Salvador vaak direct gelinkt aan bendes, en ze vertelt dat ze gedwongen werd om drugs te smokkelen. Haar zus betaalde uiteindelijk haar opleiding tot schoonheidsspecialist, en Francia werkte zichzelf op tot een gewilde stylist. Toch vreest ze nog steeds voor haar leven, en ze zegt dat ze al eens met de dood is bedreigd. Zodoende verliet ze in september 2016 El Salvador, samen met haar 23-jarige nicht Rosa Elena España en diens driejarige dochter. Elena vluchtte ook omdat haar leven in gevaar was: ze had een relatie met de vader van haar dochter, een bendelid die haar uiteindelijk met de dood bedreigde. De drie reisden per bus naar de zuidelijke Mexicaanse staat Chiapas, nabij de grens met Guatemala. Ze vroeg direct tijdelijk asiel aan, maar volgens Francia duurde dit drie maanden. Ze probeerde in Chiapas te werken als stylist, maar er werd haar verteld dat de salons enkel vrouwen aannamen. Om te overleven werd ze weer sekswerker.

Francia’s vrije dag is een woensdag. De weekenden in haar eigen salon zijn zo druk dat ze soms geen tijd heeft om te eten. Maar ze is een harde werker, zegt ze, dus erg vindt ze dat niet. “De tijd gaat snel voorbij.” Terug in de salon in Tijuana houdt Francia een glimmende hoop nephaar vast. Elena zit in een stoel bij de voordeur en kijkt hoe haar dochter door de kamer huppelt. Daniela werkte vroeger als stylist bij een televisiezender in El Salvador. Ondanks dat ze hormonen slikte en zich identificeerde als vrouw, zegt Danila dat de zender haar verplichtte om zich te kleden als man. In Mexico lukt het haar niet om de hormonen te betalen, en ze zegt dat ze naar mogelijkheden zoekt om behandelingen te krijgen.

Transgender vrouwen zijn erg kwetsbaar in Mexico. Een onderzoek uit 2016 in The Lancet vond dat bijna de helft van transgenders in Mexico hormonen slikte zonder medisch toezicht. De transgender gemeenschap krijgt bovendien ontzettend vaak te maken met geweld. Volgens het meest recente rapport van Transgender Europe, staat enkel Brazilië boven Mexico als het gaat om transfobe misdaad in Zuid-Amerika tussen 2008 en 2016. Volgens een rapport uit 2016 van de Transgender Law Center en Cornell University Law School bieden politie en militairen geen adequate bescherming aan transgender vrouwen in het land, en zijn deze mensen, net als in El Salvador, vaak zelf de daders. Vijf van de zestien Mexicaanse vrouwen die door een asielzoekersagentschap van de VN werden geïnterviewd in een onderzoek naar politiegeweld was transgender. Omdat Francia en Elena technisch gezien al asiel hadden aangevraagd in Mexico, is het niet duidelijk hoe ver ze met hun aanvragen zouden zijn gekomen in Amerika. In plaats daarvan blijven ze in Tijuana en proberen ze een leven op te bouwen in Mexico. Zij zijn niet de enigen die die beslissing maken. De angst om gedeporteerd te worden zorgde ervoor dat minder mensen asiel aanvroegen in de VS. Duizenden van hen bleven in plaats daarvan in Mexico. Ondanks dat Tijuana recent een opleving had in het aantal gewelddadige misdrijven, veelal drugsgerelateerd, zegt Francia dat ze zich toch veiliger voelt dan voorheen. “Mensen zeggen dat Tijuana gevaarlijk is, maar dan zeg ik: moet je El Salvador eens zien.”

Gedurende de middag kwebbelen en roddelen de vrouwen wat af. Ze praten over hoe agenten en bendeleden elkaar afmaken in hun thuisland. Ze praten over hoe duur het leven in El Salvador was, omdat je daar in dollars betaalt. Francia betaalde 130 dollar per week voor boodschappen. In Mexico betaalt ze omgerekend dertig dollar. Elena gaat rond met schalen Chinees eten en Daniela en de andere medewerker van de salon nemen een pauze om te eten. Ze kijken op Francia’s telefoon naar foto’s van Salvadoraans eten. Ze missen vooral pupusas, en de enchiladas hier zijn ook niet bepaald hetzelfde. Francia is voorlopig van plan om in Mexico te blijven. Het is allemaal verre van perfect, maar ondanks de ellende die ze doormaakte, lijkt ze oprecht blij en gelukkig. Ze woont in een klein huisje met Daniela en Elena en haar dochter. Ze heeft vrienden en een sociaal leven. Ze kan rondkomen door te doen waar ze van houdt. De zon gaat onder. Daniela zet een krultang aan en gaat aan de slag met Francia’s nieuwe, lange lokken. Francia houdt een handspiegel vast en kijkt naar zichzelf. “Ik kwam naar Tijuana om een nieuw leven op te bouwen,” zegt ze. “Ik ben zo blij om hier te zijn, en met mijn nieuwe leven.”