‘I Am Not Your Negro’ is een briljante documentaire over James Baldwins nooit afgemaakte boek

Aan het einde van de jaren zeventig, het decennium waarin de dromen van de revolutionaire jaren zestig stierven, schreef James Baldwin zijn uitgever over een idee voor een boek dat hij nooit zou afmaken. Het onafgemaakte boek, met als werktitel Remember This House, zou een verslag zijn van de levens van en moorden op drie van zijn vrienden: Martin Luther King Jr., Medgar Evers en Malcolm X, de meeste vereerde martelaars van de burgerrechtenbeweging. Baldwin kreeg maar dertig pagina's af van het boek voordat hij stierf aan aids in 1987. De Haïtiaanse regisseur Raoul Peck, wiens voorgaande werk ging over de politieke moord op een Congolese staatsman (Lumumba uit 2000) en de Rwandese genocide (Sometimes in April uit 2005), gaat verder waar James Baldwin gebleven was in zijn nieuwe documentaire I Am Not Your Negro.

De film, die genomineerd werd voor de Academy Award voor beste documentaire, duurt 95 minuten en wordt verteld door Samuel L. Jackson, in de woorden van Baldwin. De film duikt dieper in het canon van de auteur om een audiovisueel analogie van het onafgemaakte boek te creëren. I Am Not Your Negro steunt op Baldwins filmkritiek in zijn latere carrière, verzameld in The Devil Finds Work en het manuscript van Remember This House, en is een opmerkelijke duik in Baldwins psyche en het nog steeds onopgeloste probleem van racisme in Amerika. Peck combineert archiefmateriaal van populaire films, tv-optredens van de auteur en foto's van Baldwin en veel van zijn tijdgenoten. Deze beelden worden naast beelden geplaatst van recentere voorbeelden van raciale spanningen en suggereert zo een continuüm tussen gebeurtenissen en tijdperken.

Ik sprak Raoul Peck over zijn nieuwe film en de huidige politieke situatie wereldwijd.

VICE: Wanneer hoorde je van het eerst over Remember This House? 
Raoul Peck: O, pas heel laat. Ik had al toegang tot de rechten. Zijn erfgenamen hadden me alles al gegeven. Ik kon gebruiken wat ik wilde. Je vraagt om een optie en het is meestal een eenjarige optie die je één, twee of soms maximaal drie keer kan verlengen. En dan verwachten ze dat je de film maakt en de rechten koopt. Ik heb ze duidelijk gezegd dat ik niet wist wat voor film het zou worden. Ik experimenteerde tussen een speelfilm en de documentaire. Ik heb tijd doorgebracht met verschillende auteurs om de juiste insteek te vinden, het juiste verhaal.

Op een gegeven moment, toen ik er al vier jaar mee bezig was, besloot ik dat de enige juiste aanpak was om het heel persoonlijk te maken. Om een documentaire te maken en mezelf alle mogelijke vrijheid te geven – politiek, artistiek, op alle niveaus, wat betreft inhoud en vorm. En toen was de vraag: hoe vind ik het juiste vertrekpunt? Hoe vertel ik de film op een originele manier, waarbij het creatief is en ik me ook geïnspireerd voel? Dat kwam in de vorm van deze aantekeningen. Ik weet nog dat ik die op een dag kreeg van Gloria Karefa-Smart – James Baldwins jongere zus. En dat was het voor mij. Dat was het idee. Het boek dat niet bestond – en toen zei ik tegen mezelf: "Nou, het bestond wel, het is gewoon helemaal verspreid over zijn oeuvre." Dus het was mijn taak om het werk te vinden en te reconstrueren op een fantasierijke manier.

En het gaf me het excuus om, naast die aantekeningen, alle dingen over Baldwin waar ik al mijn hele leven van hield erbij te halen, alle boeken die ik had gelezen, alle onderwerpen. Het gaf me niet alleen de vrijheid, maar ook de toegang tot alles omdat ik het allemaal kon verbinden.

Het is interessant dat je praat over die connecties met zijn andere werk, zijn afkomst, zijn milieu. Ik moest direct denken aan The Devil Finds Work. Het historische perspectief waar hij film in plaatst is opmerkelijk.
The Devil Finds Work is in principe een deconstructie van hoe Hollywood – hoe de media, hoe literatuur – de "neger" uitvonden. En deze uitvinding is gelinkt aan macht. Het is gelinkt aan de economie. Het is gelinkt aan geschiedenis. Dus dit boek reconstrueren is tegelijkertijd een poging om Baldwin op al die verschillende niveaus te plaatsen en er een verhaal van te maken. En een verhaal dat de essentie van alle aspecten van Baldwin zou zijn.

Wat de film naar mijn mening fantastisch doet is beelden van de huidige strijd voor gelijkheid naast het werk van voorgaande bewegingen en de problemen van het hedendaagse leven in het algemeen plaatsen. Richting het einde heb je die montage van realityseries, talkshows en Baldwins woorden over hoe we een nepsamenleving creëren, die op dat moment in zekere zin voorspellend voelt.
Deze industrie gaat hiermee om zoals ze met narcotica omgaan. Maar het verbindt die zorgen met het verleden. Het verbindt die maatschappij die we hebben gecreëerd om de waarheid van het tumult van de jaren zestig niet onder ogen te hoeven zien, en de levens van deze drie mannen en Baldwins relatie met hen in dat tijdperk. En geschiedenis is niet het verleden. Dit verhaal is het heden. Dat is een belangrijk statement. Dat betekent dat je zegt dat jij je geschiedenis bent.

Zijn de nieuwe dingen die je schoot in New York en andere plekken ontstaan uit jouw reactie op het archiefmateriaal?
Het idee zelf was er al en het is in de loop van het proces verbeterd. Er was een moment waarbij wat mensen het keken en zeiden: "Nou, je moet me hier wel een datum geven, zodat ik het begrijp en kan volgen". Ik zei: "Nee. Wat ik wil bereiken is dat we heen en weer kunnen gaan zonder dat jij me deze vraag stelt. En zolang als je me deze vraag stelt, is de montage nog niet af."

We hadden een heel duidelijk idee van wat we zochten. Mijn hoofdarchivaris was een Franse vrouw, maar ze kende de VS heel goed. Dus ze zocht daar in het archief, bij het Library of Congress, en al de bedrijven, maar we deden dat ook in Duitsland. We deden dat in Italië. We vonden beelden van Amerika die alleen op de Franse televisie waren geweest. En het idee was ook om beelden te vinden die mensen niet zo goed kennen. Het burgerrechtentijdperk – je kent die beelden. Ik wilde niet die zwart-witbeelden gebruiken die we al zo goed kennen. En mensen zien die ook niet echt meer. Zodra je ze ziet zeg je "o ja" en ga je weer verder.

In de film gaat het beeld soms ook in een paar shots van zwart-wit naar kleur. Dat suggereert ook die relatie tussen het verleden en het heden – de continuïteit van geschiedenis.
Daarom gebruik ik veel van die beelden, omdat het gaat om het creëren van beelden waarbij je niet weet wat waar en niet waar is, en waar kleur een teken van moderniteit is en zwart-wit oud is. En dan maak ik de beelden van Ferguson zwart-wit, zodat je daar – bewust of onbewust – op reageert.

Wat de onderdrukking van veertig jaar geleden ook was, het is hetzelfde systeem, maar met betere instrumenten. Maar het is precies hetzelfde ding. Wat het je, hopelijk, laat zien is dat je ook de juiste reactie moet vinden. De burgerrechtenbeweging vond een manier om zich te organiseren en waren solide. Tegenwoordig hebben we bewegingen, we hebben woede, we hebben spontane reacties. Maar staan we stevig genoeg om echt een respons te bieden op wat we vandaag de dag meemaken? De film trekt dat ook in twijfel.

Wat denk jij zelf?
Wat ik denk is – of nou ja, het is niet zozeer wat ik denk, maar gewoon de feiten: dat ze de leiders van de burgerrechtenbeweging hebben vermoord, of ze hebben gekocht. Als ik gekocht zeg, bedoel ik dat ze van klasse veranderden, dat ze rijk werden. Of hun nakomelingen werden rijk, of ze werden van adel. [Zwarte sellouts] hebben veel van hen vermoord. Sommigen werden werden gek. Sommigen zijn in ballingschap. Dus de nieuwe generatie heeft in principe geen overgang gehad, en de paar jongens die wel die overgang probeerden te maken zijn de eerste rappers. En toen werd rap commercieel.

Rap werd kapitalistisch.
Precies. En op tv, hetzelfde ding. Je kunt een soort van verzet vinden in Soul Train of de blaxploitation-films. In het begin dachten we even 'wow' en dan wordt het weer commercieel.

Er is weleens gesteld dat die films een nietszeggende uitlaatklep zijn.
Nou, het vereenvoudigt het en geeft je een beeld. 'Oh, we zijn net als de ander, maar we zijn gewoon zwart.' Daar zit een bepaalde rechtvaardigheid in: je hebt zwarte slechteriken en witte slechteriken. We zijn niet gewend dat er witte slechteriken zijn.

Voordat die films er waren, sprak Baldwin eigenlijk al over deze kwesties in The Devil Finds Work, dat zwarte mannen hun seksualiteit wordt afgenomen. En in blaxploitation-films worden ze hyper-geseksualiseerd.
Precies.

In de film suggereer je door middel van de tekst van Baldwin dat de NAACP een organisatie was die aan klassendiscriminatie deed.
Precies, precies. Dit is nu het dilemma. En dan heb ik het niet alleen over Black Lives Matter – maar ook over Occupy Wall Street, en veel andere bewegingen die hun momentum verloren zodra ze de stap naar politiek moesten maken. We zijn nu een maatschappij waarin er geen ideologie meer is. Er is geen wetenschappelijke waarheid meer. Er is geen academische waarheid meer. Klimaatverandering bestaat, klimaatverandering bestaat niet.

Je hebt films gemaakt over de moord op Patrice Lumumba en de Rwandese genocide, en nu over het leven van een zwarte Amerikaan en de realiteit van zwarte Amerikanen. Wat denk je dat jou specifiek in staat stelt om, als kunstenaar, verschillende onderdelen van pan-Afrikaanse verhalen op je te nemen?
Ze zijn niet verschillend – dat is het ding. Ik had het geluk om al heel vroeg deze verbanden te zien. En ik besloot al heel vroeg dat met het leven dat ik had, het leven dat mijn ouders hadden, de enige manier waarop ik kan overleven is door ervoor te zorgen dat waar ik ook ben, ik betrokken ben. Ik ben in ballingschap. Dit is iets wat ik niet kan accepteren. Ik ben waar ik woon, snap je? Mijn vader verliet Haïti in 1960. En ik vertrok in 1961. Ik was acht en ik ging [naar Congo] met het beeld van Afrika dat ik kende van Amerikaanse films – John Ford en zo. En ik dacht echt dat ik safari's zou zien, en dansende en lachende Afrikanen. En dat was een van de eerste shocks van mijn leven. Zo groeide ik op.

Dus het is deel van mijn levensverhaal. En ik denk dat het een vorm van vrijheid is om nooit te accepteren wat andere mensen zeggen dat ik ben. Baldwin zei hetzelfde. Hij werd niet wakker en keek naar zichzelf in de spiegel en zei: "O mijn god, ik ben zwart dus ik ga me heel de dag als een zwarte man gedragen." Dat zeg je niet. Als je opgroeit in de wereld denk je na over de wereld. Wat kan ik doen om de wereld te veranderen? Wat kan ik doen om mijn wijk te veranderen? Wat kan ik doen?

Ik heb vrienden die hun hele leven boos waren. Ik begrijp deze woede. Ik begrijp het, omdat het frustrerend is. Maar hoe zeg ik dan tegen ze, ja, maar wat doe jij? Ga je dat heel je leven doen? Of ga je het systeem verslaan of iets anders proberen? Want dat is wat ze willen. Ze willen je boos houden.

'I am not your negro' is op dinsdag 2 mei als IDFA Special te zien in bioscoop Tuschinski in Amsterdam, en jij kan erbij zijn. Stuur om kans te maken op 3 x 2 tickets een mailtje met jouw naam en telefoonnummer naar nl.contest@vice.com