Corona heeft de economie kapotgemaakt, kunnen we dat niet zo laten?

Eind maart tweette de Amerikaanse president Trump: “HET MIDDEL MAG NIET ERGER ZIJN DAN DE KWAAL.”

Hij doelde op de economische gevolgen van de lockdown in het land om de burgers te beschermen tegen het nieuwe coronavirus, dat nu meer dan 138.000 Amerikanen heeft gedood.

Veel Republikeinse wetgevers hebben de noodzaak herhaald om bedrijven te heropenen en mensen weer aan het werk te krijgen. In maart zei Dan Patrick, de luitenant-gouverneur van Texas, tegen Fox News dat de economie moest worden gered – ook al zou dat betekenen dat oudere mensen hun leven “zouden moeten wagen”.

De Amerikaanse economie zit inderdaad in de problemen. In het eerste kwartaal van het jaar kromp het bruto binnenlands product (bbp) met 5 procent, oftewel “de grootste kwartaaldaling sinds de laatste recessie,” volgens The Wall Street Journal. In één week in mei werden er meer dan 2,1 miljoen werkloosheidsaanvragen ingediend, wat het totaal op meer dan 40 miljoen bracht – ongeveer een op de vier werknemers in de Verenigde Staten.

De voorgestelde herstel- en stimuleringsfondsen zijn erop gericht de economie en de werkgelegenheid terug te brengen naar het niveau van voor de pandemie. Maar nu alles gesloten is of op een lager pitje staat kan je je afvragen of bepaalde industrieën niet gewoon dicht moeten blijven. Wat als we besluiten om minder te werken, minder te kopen en minder te verdienen, in plaats van weer fulltime te gaan werken? Wat als we niet koste wat het kost het bbp proberen te verhogen?

Sommige onderzoekers beweren dat onze hyperfocus op economische groei al langer problematisch was, voordat ‘SARS-CoV-2’ en ‘COVID-19’ bestonden. De ‘degrowth’-beweging pleit voor minder productie van goederen, kortere werktijden en daarmee dus onvermijdelijk een vermindering van het bbp – allemaal om de koolstofuitstoot terug te dringen. Nu de economie stilstaat, worden we door sommige experts uitgedaagd om ons een ander soort economie voor te stellen – eentje die de klimaatcrisis kan helpen op te lossen in plaats van te verergeren.

De pandemie heeft ertoe geleid dat mensen fors minder konden werken en uitgeven, maar ook dat de wereldwijde CO2-uitstoot met meer dan 8 procent is gedaald, zoals het wetenschappelijk tijdschrift Nature meldde. Dat is gelijk aan wat Italië in dat jaar uitstoot. Vergeleken met 2019 is de uitstoot in de eerste vier maanden van 2020 met meer dan een miljard ton gedaald. Dat komt dicht bij wat nodig is om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs uit 2015 te halen, en te voorkomen dat de planeet meer dan 1,5 graden Celsius opwarmt.

Dat onze consumptie en koolstofuitstoot zijn verminderd en het bbp omlaag is gegaan, is een neveneffect van de pandemie. Maar het is geen duurzame of wenselijke manier om onze koolstofuitstoot te verminderen, vanwege het feit dat er mensen doodgaan, de strenge lockdowns, de sluiting van scholen en de faillissementen van kleine bedrijven.

Maar voor Future Earth schreef Maurie Cohen, professor duurzaamheidsstudies aan het New Jersey Institute of Technology, dat de pandemie – vanuit het oogpunt van duurzaamheid – een zeldzame kans biedt voor zowel onze kwaliteit van leven als de bewoonbaarheid van de planeet. In plaats van ernaar te streven om de economie – en de koolstofuitstoot – weer omhoog te krikken als de pandemie voorbij is, zou dit een moment kunnen zijn om na te denken over hoe we de uitstoot kunnen terugdringen. Dat zou kunnen betekenen dat we economische groei achter ons moeten laten.

Jason Hickel, een economisch antropoloog aan de London School of Economics, zegt dat we zo snel mogelijk moeten overschakelen op hernieuwbare energie, maar dat het onmogelijk is om dat te doen als we tegelijkertijd de economie willen laten groeien.

Een groep van 1100 experts uit meer dan 60 landen ondertekende onlangs een brief met richtlijnen voor economisch herstel – met een nadruk op klimaat, gezondheid en welzijn, in plaats van groei. De economische moeilijkheden waar we op dit moment mee worden geconfronteerd, kunnen worden gezien als een mogelijkheid om met meer vooruitstrevender beleid te experimenteren. In een post-groei-economie zouden we ervoor kunnen zorgen dat mensen toegang hebben tot wat ze nodig hebben, zoals een basisinkomen of universele gezondheidszorg.

“Je krijgt niet iedere dag de kans om de economie te resetten. Je krijgt ook niet iedere vijf jaar de kans,” schreef een groep onderzoekers onlangs in Jacobin. “Dit is onze kans. We moeten het nu goed doen.”

De onderliggende reden dat economische groei wenselijk is voor een land, is dat het impliceert dat de mensen die er wonen toegang hebben tot geld en alles wat met geld te koop is: huizen, gezondheidszorg, onderwijs, eten en meer. Het impliceert dat de overheid van dat land kan investeren in grote projecten om de bevolking te beschermen tegen de bedreigingen waarmee ze worden geconfronteerd, zoals klimaatverandering of een pandemie.

Sinds de Tweede Wereldoorlog wordt het bbp gebruikt als “de ultieme maatstaf voor de algehele welvaart van een land.” Het vertegenwoordigt de totale waarde van alles wat in een land wordt geproduceerd – zowel goederen als diensten. Maar zoals David Pilling, de auteur van The Growth Delusion: Wealth, Poverty, and the Well-Being of Nations, in een interview met The Washington Post zei: “Meer dingen staan niet automatisch gelijk aan meer welzijn, of om het nog informeler te zeggen: meer geluk.”

Zelfs als ‘dingen’ een indicator van welzijn was, is het bbp nog steeds een cumulatief getal. Als het hoog is, betekent dat niet dat alles wordt verdeeld op een manier die de welvaart verhoogt. Op dit moment bezit de rijkste 1 procent meer dan 40 procent van de rijkdom van de wereld, en in de Verenigde Staten stijgen de hogere inkomens sneller dan die van de middenklasse.

Een hoog bbp garandeert ook geen langer leven: in de VS is het bbp per hoofd van de bevolking 60.000 dollar, wat een van hoogste bbp’s ter wereld is. De levensverwachting in dat land is 78,5 jaar. Veel landen met een lager bbp hebben een veel hogere levensverwachting. Zuid-Korea heeft bijvoorbeeld 50 procent minder bbp per hoofd van de bevolking, maar een levensverwachting van 82,6 jaar.

De Amerikaanse reactie op de pandemie maakt het nog maar eens pijnlijk duidelijk. De Verenigde Staten waren ondanks hun hoge bbp niet in staat om hulpmiddelen voor hun gezondheidswerkers te regelen of grootschalig testen van de grond te krijgen. Het land heeft nu het grootste aantal COVID-19-doden ter wereld.

De pandemie dwingt landen nu al om hun bbp en waar dat voor staat opnieuw te evalueren. China heeft dit jaar besloten om geen jaarlijkse bbp-doelstelling vast te stellen. Het is de eerste keer dat de Chinezen dat niet doen sinds ze daar in 1990 mee begonnen. In plaats daarvan zal het land “prioriteit geven aan het stabiliseren van de werkgelegenheid en het waarborgen van levensstandaarden,” zei premier Li Keqiang tegen het Nationaal Volkscongres. In de Verenigde Staten kondigde de regering-Trump aan dat het land de halfjaarlijkse update van de economische prognose niet zou publiceren.

Voorstanders van de degrowth-beweging zeggen dat nu duidelijk is geworden hoe kwetsbaar onze economie in de eerste instantie was. “Als je een paar weken afremt en alles rustiger aan doet, zou het hele systeem niet meteen moeten imploderen. Wat is dat nou weer voor een gestoord systeem?” schreef Laura Basu, een geaffilieerd onderzoeker aan het Instituut voor Cultuurwetenschappelijk Onderzoek aan de Universiteit van Utrecht.

Omdat onze huidige economie afhankelijk is van groei, kunnen we de problemen niet aan als de groei stopt. Robert Pollin, professor economie aan de Universiteit van Massachusetts Amherst en mededirecteur van het politiek-economische onderzoeksinstituut daar, vertelde eerder aan VICE News dat het krimpen van de economie de koolstofuitstoot inderdaad zou verminderen. Maar toch vond hij het geen oplossing, omdat het vrijwel zeker ook een recessie zou veroorzaken.

Hij had gelijk, zoals we nu kunnen zien. Onze economie kromp door de pandemie en daardoor zitten we nu in een recessie. Maar dat laat alleen maar zien dat we de pieken en dalen van de economie moeten loskoppelen van de kwaliteit van leven, zegt Hickel.

“Er is geen verband tussen het bbp en menselijk welzijn,” zegt Hickel. De degrowth-beweging wil een economie opbouwen die zich richt op menselijk leven, in plaats van een abstract getal steeds te laten stijgen. En als we dat doen, kan de planeet waarop we leven bewoonbaar blijven.

Als er niets verandert zal onze wereldwijde temperatuur tegen het einde van de eeuw met 3 tot 5 graden Celsius stijgen. Eind 2018 kwam er een rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) uit, waarin stond dat de wereldwijde uitstoot in 2030 met de helft zou moeten zijn teruggebracht, als we een klimaatcrisis willen voorkomen. Tegen 2050 moet er niets meer worden uitgestoten.

Op dit moment hebben we het totale bbp en de uitstoot verlaagd vanwege COVID-19, maar dat betekent niet dat we echt goed bezig zijn met ‘degrowth’, zegt Julia Steinberger, professor ecologische economie aan het Universiteit van Leeds.

We hebben niet de sociale diensten en programma’s om iedereen in hun basisbehoeften voorzien, ondanks wat er met de economie aan de hand is. Degrowth heeft altijd gepleit voor begeleidend sociaal beleid, om de inkomensverlaging die mensen zouden ervaren op te vangen.

Dat is precies wat degrowth anders maakt dan een recessie, zegt Hickel. Degrowth pleit voor beleid als een universeel basisinkomen, een verkorte werkweek en andere universele basisdiensten, zoals gezondheidszorg en onderwijs. Op die manier kan de vermindering van werk en productie gecompenseerd worden. Anderen willen dat de overheid baangarantie biedt. Mensen die voor een minimumloon een baan hebben waarin ze dingen produceren die slecht zijn voor het klimaat, moeten gegarandeerd een baan kunnen krijgen in groene energie of infrastructuur. En de kwijtschelding van schulden zou kunnen voorkomen dat mensen meer moeten werken om hun oplopende schulden af te betalen.

Samen met ander robuust beleid op het gebied van gezondheidszorg, huisvesting en onderwijs, zou degrowth ervoor kunnen zorgen dat mensen minder kunnen werken en minder kunnen verdienen zonder dat hun levenskwaliteit een enorme klap krijgt. Degrowth pleit ook voor progressieve belastingtarieven, zodat de welvaart gelijkmatiger wordt verdeeld.

“Degrowth draait er niet om om de hele economie zonder onderscheid te laten slinken, maar juist om sommige belangrijke sectoren te laten groeien en andere destructieve te laten krimpen,” zegt Hickel. “We hebben sectoren nodig die belangrijk zijn voor het welzijn van de mens, terwijl we onnodige sectoren, zoals de wapenindustrie, de SUV-industrie, de McMansion-industrie, de wegwerpplastic-industrie en dat soort dingen kunnen terugschroeven.”

Dat bleek overduidelijk uit de eenmalige cheque van 1200 dollar die de meeste inwoners van de VS eerder dit jaar kregen. Dat was simpelweg niet genoeg. Mensen konden ook geen contact krijgen met de werkloosheidskantoren, en de steunprogramma’s voor kleine bedrijven werkten ook niet.

“Het is niet verwonderlijk dat mensen weer aan het werk willen,” zegt Juliet Schor, professor sociologie aan Boston College.

Heb jij juist wel het gevoel dat we moeten proberen om de economie weer op haar oude peil te laten komen, en daarna te laten groeien? Dan herken je niet hoe de economie ons in de steek heeft gelaten, zegt Steinberger. De groei is namelijk de meeste mensen niet ten goede gekomen. In 1965 verdienden CEO’s 20 keer zoveel als een gemiddelde werknemer, in 2013 was dat 296 keer zoveel. Van 1973 tot 2013 is het uurloon slechts met 9 procent gestegen, maar de productiviteit met 74 procent. En ondanks de economische crisis stijgen de aandeelmarkten en staat de wereld op het punt zijn eerste biljonair te verwelkomen.

Dus wat hebben we aan economische groei? Voor wie is dat goed? Waarom zouden we moeten vechten om het terug te krijgen, als het alternatief een echte oplossing voor de klimaatcrisis zou kunnen zijn?

“Het is duidelijk dat onze economie in wezen georganiseerd is rondom het welzijn van kapitaal, in plaats van rondom het welzijn van mensen,” zegt Hickel. “En er is echt geen enkele reden te bedenken waarom we dat zouden moeten accepteren.”

Kate Aronoff schreef in The New Republic: “Een herstelfonds kan de economie gemakkelijk – en waarschijnlijk zonder succes – weer proberen op het niveau te krijgen van voor de lockdowns, inclusief de decennia aan loonstagnatie, exploderende koolstofuitstoot en enorme ongelijkheid.”

De degrowth-beweging dwingt ons ook tot nadenken over hoe ons leven eruit zou kunnen zien als werken niet het centrale uitgangspunt zou zijn. “Als er een crisis is, zegt iedereen altijd dat we meer moeten werken. Maar dat klopt niet. Op het moment dat je de wereld wil redden, moet je minder werken,” zegt David Graeber, een Amerikaanse antropoloog en auteur van Bullshit Jobs, een boek waarin hij stelt dat veel van onze huidige banen zinloos zijn.

Als samenleving hechten we morele waarde aan werken. “We geloven echt dat je niets verdient als je niet hard werkt. Dat je dan een slecht mens bent,” zegt Graeber. “Maar die moraal vernietigt op dit moment op perverse wijze de planeet.”

Toch heeft de pandemie ons ook doen inzien waarom een baan of het kopen van dingen waardevol is – los van economische groei. De pandemie heeft ons de term “essentieel beroep” gegeven, en “ons ook laten zien dat veel van het werk dat we doen niet per se noodzakelijk of plezierig is – we doen het puur om geld te krijgen om te overleven,” schreef Basu.

Graeber zegt dat hij tijdens het schrijven van Bullshit Jobs ontdekte dat veel werkende mensen iets doen wat niemand nodig heeft – of dat nou om te overleven of voor een persoonlijke of creatieve voldoening is. “Beroepen als telemarketeers en financiële adviseurs bestaan voor zichzelf,” zegt Graeber. “Wall Street bestaat voor zichzelf. Hun baan is om jou ervan te overtuigen dat er een reden is waarom zij die baan zouden moeten hebben.”

Als we onszelf zouden afvragen wat we nodig hebben om iedereen goed te laten leven, is de lijst misschien korter dan we denken, zegt Steinberger. Juist het overtollige wegnemen is de sleutel om te voorkomen dat de planeet te veel opwarmt en wij nog meer vernietiging veroorzaken.

In 2018 gebruikten Steinberger en haar collega’s Dan O’Neill, Andrew Fanning en William Lamb een internationale dataset om te laten zien dat ons gevoel van voldoening verband hield met toegang tot basale dingen als voldoende eten, sanitaire voorzieningen, energie, onderwijs, sociale ondersteuning, gelijkheid, democratie, werkgelegenheid en inkomen. Dingen als wegwerpplastic, goedkope kleding, grote SUV’s of kasten van huizen gaven ons niet meer voldoening.

Degrowth wil die onderdelen van de economie terugdringen, maar niet ten koste van de fundamentele dingen. “Als we erin slagen om dit beleid te implementeren, kunnen we voor echt goede levensomstandigheden zorgen,” zegt Steinberger.

De pandemie heeft ons geleerd dat het mogelijk is om onze CO2-uitstoot te verminderen. Een pandemie is natuurlijk niet de beste manier om de klimaatcrisis aan te pakken, maar het laat wel de kracht van collectieve acties zien. Het doel van lockdowns was immers om de verspreiding van een virus te stoppen; niet om de koolstofuitstoot te verminderen.

“Dat is niet wat mensen probeerden te doen, maar ze deden het wel,” zegt Steinberger. “Als mensen iets maar serieus genoeg nemen, kunnen ze van de ene op de andere dag handelen om de CO2-uitstoot te verminderen.”

De pandemie heeft laten zien dat de overheid in staat is om miljarden op te brengen voor openbare hulp – als dat nodig is. Daarmee wordt de deur op een kier gezet voor het idee dat de overheid in de toekomst iets vergelijkbaars kan doen als er zich andere ernstige gezondheids- en veiligheidskwesties voordoen. “We hebben gezien hoe snel de overheid in actie kwam om dingen te doen die onmogelijk leken,” zegt Schor.

Hickel zegt dat critici van de degrowth-beweging vroeger beweerden dat er geen noodrem op de economie zit, maar we weten nu dat dat niet waar is.

“Dit virus verscheen en plotseling is het duidelijk dat er een noodrem is en dat daar relatief gemakkelijk aan kan worden getrokken,” zegt Hickel. “De overheid kan wel degelijk bepaalde onderdelen van de economie beteugelen voor de bescherming van de volksgezondheid en het menselijk welzijn. In zekere zin is de werkelijkheid nu blootgelegd. We kunnen ons nu voorstellen hoe het is om de economie op manieren in te perken die ecologisch betekenisvol en sociaal veilig zijn.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE US