De andere strijd: hoe de oorlog in Oekraïne een hiv-epidemie veroorzaakt

Anatoli zit op zijn bed televisie te kijken. Hij kwam slechts twee dagen geleden aan in Krasnoarmijsk, nadat hij de grens tussen Oekraïne en de Unie van Volksrepublieken te voet had overgestoken. Het is een grensgebied in oorlog, ondanks de officiële wapenstilstand. Een oorlog die mensenlevens verwoest, en dood en verderf verspreidt.

Anatoli is drugsverslaafd. Hij ontsnapte uit Makijivka, een stad in het Donetsbekken die wordt bestookt met mortieren en granaten, omdat mensen zoals hij er niet meer welkom zijn nu de stad in handen is van de pro-Russische separatisten. Anatoli gebruikt nu al dertig jaar drugs. Als jonge jongen begon hij met psychotrope stoffen om te ontsnappen aan de verveling van zijn leven in de grijze stad met haar saaie Sovjetgebouwen. "Ik werd vijf jaar geleden herboren. Ik had de afgrond bereikt, en ik ging bijna dood," vertelt hij me. "Ik ging toen naar een afkickkliniek in mijn stad voor een methadonbehandeling, en toen begon ik weer tot leven te komen. Toen kreeg ik weer een sociaal leven."

De kliniek is inmiddels gesloten en Anatoli moest naar Krasnoarmijsk komen om zijn nieuwe nuchtere leven vol te houden. Wat er gebeurde in Makijivka gebeurde ook in Horlivka, en in de meeste andere steden binnen de Unie van Volksrepublieken. De afkickklinieken zijn zonder waarschuwing gesloten, volgens de mensen die ik sprak. "In september stond ik, net als iedere andere ochtend, in de rij voor mijn methadon. Er kwam een verpleegster op ons af en ze vertelde ons dat de kliniek werd gesloten, voorgoed," zegt Anatoli.

Dit is volgens activisten, patiënten, ngo's en artsen de beslissing geweest van de pro-Russische separatistische regering van Donetsk. Het is onderdeel van een plan om op een 'Russische manier' om te gaan met drugsverslaving, wat inhoudt dat er geen hulp of dienstverlening meer komt. Er zijn meldingen van drugsverslaafden in rebellengebieden die geïntimideerd worden of gedwongen worden tot dwangarbeid, zoals het graven van loopgraven.

Het methadondistributiecentrum in Donetsk is het enige dat nog is opengebleven in het rebellengebied, maar dat zal niet lang zo blijven. De voorraad is bijna op en nieuwe leveringen worden geblokkeerd. "Dit is een vreselijke situatie. Ik kan het niet anders noemen," zegt Irina Klueva, directeur van de afdeling opioïde substitutietherapie van het ziekenhuis in Donetsk. "Van de 240 patiënten die we voor de oorlog hadden zijn er nog maar 90 over, omdat we niet genoeg methadon hebben. En degenen die er nog zijn, zullen binnenkort moeten vertrekken, omdat de voorraad opraakt. In de afgelopen maanden zijn er in Donetsk rond de tien doden geregistreerd. Het waren allemaal mensen die gedwongen moesten stoppen met hun afkicktraject. Ze hadden ofwel zelfmoord gepleegd of waren overleden aan een overdosis."

Volgens Klueva leven er in Oekraïne nu duizenden mensen weer op straat, waar ze drugs gebruiken en spuiten ruilen, die vaak besmet zijn. Zelfs de instellingen die aan schadebeperking doen – zoals loketten waar je schone naalden kan halen – zijn gesloten in dit gedeelte van het land.

"De oorlog en de situatie in het oosten van het land hebben een verwoestende uitwerking op heel Oekraïne, en het zal alleen maar erger worden," zegt Natalia. Ze werkt voor de Svitanok Association in Kramatork, een gebied waar de regering in Kiev de macht heeft. De Svitanok Association biedt bijstand en hulp aan hiv-positieve mensen die zijn ontsnapt uit de Unie van Volksrepublieken, en aan degenen die nog steeds in de door rebellen controleerde gebieden leven.

"Het zijn vooral junks en prostituees die geen hiv-remmers meer krijgen, omdat de leveringen worden geblokkeerd door de regering in Kiev, bij wijze van vergelding tegen de separatisten." Dus gaan Natalia en haar collega's een of twee keer per maand op pad, met hun auto's volgeladen met medicijnen, brengen ze uren door in de rij bij checkpoints en kopen ze soldaten om bij de grenzen, om hiv-remmers naar Donetsk en Loehansk te brengen.

Oorlog leidt niet alleen op het moment zelf tot dood en verderf; de wonden kunnen zo diep zijn dat het effect nog lang voelbaar blijft. Dit is waarschijnlijk het geval in Oekraïne, een land waar volgens de laatste telling 260 tot 340 duizend mensen met hiv leven. Volgens cijfers van UNAIDS heeft 1,3 procent van de inwoners in de categorie 15 tot 49 jaar hiv. Het land heeft een van de hoogste percentages van hiv-besmetting in Europa. Gelukkig kon Oekraïne, dankzij de inzet van een aantal ngo's, in de jaren voor het uitbreken van de oorlog in het Donetsbekken het aantal hiv-besmettingen verminderen.

"Hoewel er geen officiële gegevens van het Donetsbekken zijn, is de situatie verslechterd," legt Natalia uit. "Het aantal besmettingen stijgt. Dit is deels te wijten aan het restrictieve beleid van de Unie van Volksrepublieken, maar ook aan de situatie aan het front, waar soldaten gedwongen worden om maanden van hun huis en familie weg te blijven. Daardoor hebben ze – vaak zonder bescherming – seks met hiv-positieve prostituees."

Volgens gegevens van de Elena Pinchuk ANTIAIDS Foundation werden er in 2015 tussen januari en november meer dan dertienduizend gevallen van hiv-besmetting in Oekraïne geregistreerd. Dit aantal heeft te maken met het falen van het zorgverzekeringsstelsel, de vernietiging van medische gebouwen en het beëindigen van de hulpprogramma's voor hiv-positieve mensen. Bovenop die factoren is er nog de verslechtering van de economische situatie in het land en de devaluatie van driehonderd procent van Oekraïense grivna. In 2014 werden er 25 procent minder condooms verkocht en gedistribueerd dan in voorgaande jaren. Dat maakt onbeschermde seks de voornaamste oorzaak van de verspreiding van het virus onder de algemene bevolking van Oekraïne, volgens Olga Rudneva, leidinggevend directeur van de Elena pinchuk ANTIAIDS Foundation.

De hiv-epidemie groeit mee met de voortdurende oorlog, die in een impasse lijkt te zijn beland, maar toch dag en nacht doorgaat. Een oorlog die mensen dwingt om hun huizen en hun levens achter te laten en aan de andere kant van de grens een veilig heenkomen te zoeken. Er zijn geen officiële gegevens over hoeveel van de 1,4 miljoen (volgens IDMC) Oekraïense ontheemden hiv-positief zijn. En er zijn geen officiële gegevens over waar deze mensen zijn, en hoeveel drugsverslaafden zich onder hen bevinden. Er is geen controle van de centrale regering, zelfs niet in de gebieden die nog onder Oekraïense controle staan. De vluchtelingen komen uit het Donetsbekken en uit de Krim, en de meesten gaan naar de grote steden in een poging om hun leven opnieuw op te bouwen.

Een nieuwe start maken is niet gemakkelijk, maar is een nog moeilijkere opgave voor mensen die met hiv leven, die alles verloren hebben en leven in een land waar hiv-positieve mensen worden gestigmatiseerd. "Ik verliet Simferopol in de Krim nadat ze de methadonkliniek sloten," zegt Andrei, een hiv-positieve drugsverslaafde. "Ik kwam naar Kiev, in de hoop op een nieuw leven, maar het is moeilijk, heel moeilijk. Als mensen erachter komen dat je hiv-positief bent, staren ze je aan, en een baan vinden is praktisch onmogelijk voor mensen zoals ik. We ontsnapten uit de Krim omdat er daar geen toekomst voor ons was. Als ik daar was gebleven, weet ik niet zeker of ik het had overleefd zonder behandeling. Ik denk het eigenlijk niet."

"Dit is mijn leven, het is niets waard en ik ben niet bang om het te verliezen."

Van de hiv-positieve mensen in Oekraïne leeft (of leefde) 25 procent in Donetsk en Loehansk, waar de oorlog nu wordt uitgevochten. "We verwachten een stijging van het aantal besmettingen, vooral in het oosten," zegt Olga Rudneva. "En vooral onder mensen die intraveneuze drugs gebruiken. Dat komt door het restrictieve beleid van de separatistische regeringen, zoals de Volksrepubliek Loehansk. Maar we voorzien ook een stijging van besmettingen in alle andere risicogroepen, omdat er veel factoren invloed hebben op de epidemie: bezuinigingen, de honderdduizenden gevluchte mensen en de economische crisis."

Deze prognose kan verder worden beïnvloed als de non-profitorganisatie The Global Fund ervoor kiest om niet meer te investeren in Oekraïne, iets wat de mensen waarmee ik sprak vrezen. Toen The Global Fund in 2010 de financiering voor preventieve en schadebeperkende projecten in Roemenië beëindigde, steeg het aantal nieuwe besmettingen van 3 procent in 2010 naar 29,23 procent in 2013, volgens het UNAIDS Country Progress Report on AIDS – Reporting period January 2013.

Als je een bezoek brengt aan de vieze grijze woonblokken van de Troeschinabuurt aan de rand van Kiev, is het niet moeilijk om te begrijpen waarom drugs zoveel vat hebben op de Oekraïense bevolking, vooral onder de armen. Krokodil, heroïne, morfine en amfetamines – je kunt alles vinden in Troeschina. Veel van deze drugs zijn gesynthetiseerd in de lokale appartementen die zijn omgetoverd tot laboratoria, zoals die van Victor. Hij is geboren en getogen in Kiev, ging naar de beste middelbare school van de stad, en studeerde twee jaar aan de universiteit, voordat alles naar de klote ging.

Drugs zijn het enige dat hem nog op de been houdt, ongeacht de gevolgen of gevaren. De spuiten bij Victor thuis gaan van de ene arm naar de andere, en de drugs worden soms opzettelijk verdund met bloed. "Ik ben hiv-positief, al mijn vrienden zijn het. Maar dit is mijn leven, het is niets waard en ik ben niet bang om het te verliezen," zegt hij, terwijl hij in een gloeiend hete pan medicijnen smelt om de codeïne, die wordt gebruikt om Krokodil te maken, eruit te destilleren. Krokodil is de inmiddels beruchte drug die organen en inwendig weefsel vernietigt, voordat het uiteindelijk de huid van de gebruiker aanvalt.

Drugsverslaafden liepen altijd al het meeste risico in Oekraïne, maar nu, dankzij de economische situatie en vooral de oorlog in het oosten van het land, is het risico op besmetting nog hoger. Dit is ook een onderdeel van de oorlog: de doden vallen niet alleen in de loopgraven in het oosten.

Sommige mensen die worden geciteerd in dit artikel vroegen of hun achternamen achterwege konden worden gelaten, om hun privacy te beschermen