Το Queer Πεθαίνει στα Χέρια των Θεσμών και της Τηλεόρασης ή Αυτό Σημαίνει Ορατότητα;

«Αδερφές και παλικάρια γίνανε μαλλιά κουβάρια» ήταν ο τίτλος του πρωτοσέλιδου για την queer όπερα των ΦΥΤΑ, “Orfeas 2021” στο «Μακελειό».

«Σχεδόν θα το διαλέγαμε για τίτλο μας αυτό. Τέσσερις φορές έχουμε βρεθεί στο πρωτοσέλιδο ακροδεξιών περιοδικών. Ως ανθέλληνες, κιτς ή άνθρωποι που προωθούμε την γκέι ατζέντα και τη νέα τάξη πραγμάτων. Μα πού πάνε τέλος πάντως τα λεφτά των φορολογούμενων;» λένε με μια δόση περηφάνιας, ο Φιλ και ο Φοίβος, το καλλιτεχνικό ντουέτο της conceptual art, με πολλά πεδία δράσης - από την queer πειραματική μουσική με έντονο το σατιρικό στοιχείο μέχρι τα εικαστικά και το βίντεο.  

Τελευταίο εγχείρημα των ΦΥΤΑ η πρώτη ελληνόφωνη queer όπερα “Orfeas 2021” σε μορφή βίντεο και παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Στο φιλμ αυτό, μια ελεύθερη διασκευή της μπαρόκ όπερας «Ορφέας» του Μοντεβέρντι, η Ελλάδα έχει τον πρώτο γκέι πρωθυπουργό της, ο οποίος εναντιώνεται στην πατροπαράδοτη ιστορία καταπίεσης, τύπου "Live Your Myth in Greece".

Στα μισά της διαδικασίας προετοιμασίας του Ορφέα, δολοφονείται ο Ζακ Κωστόπουλος και το έργο παίρνει μοιραία μια εντελώς άλλη τροπή. Τα ΦΥΤΑ δεν μπορούσαν να γράψουν αυτό το έργο χωρίς να μιλήσουν και για τον συμβολισμό αυτού του θανάτου, αλλά και σε προσωπικό επίπεδο για τον φίλο τους, που έχασαν βίαια.

«Μας είχε ζητηθεί από τη Λυρική να κάνουμε μια queer όπερα πριν τη δολοφονία του Ζακ και νομίζω ότι την είχαν φανταστεί πιο ελαφριά και grande με τον τρόπο του drag show - με έναν πιο προφανή γυαλιστερό τρόπο. Ξεκινάμε να γράφουμε ένα άλλο, αρκετά πιο αστείο έργο απ’ αυτό που κατέληξε να είναι. Στη μέση της διαδικασίας, δολοφονείται ο Ζακ και τότε είπαμε ότι δεν γίνεται να ανεβάσουμε τον Ορφέα έτσι, ειδικά αφού βασίζεται σε έναν μύθο γύρω από την απώλεια.

»Άλλαξε εντελώς η συνθήκη. Με έναν τρόπο, ο Ορφέας μιλάει για τον Ζακ και για το πένθος της κοινότητας. Από την άλλη υπάρχουν κάποια πιο χαρούμενα κομμάτια από την αρχική ιδέα, τα οποία τα κρατήσαμε. Το τελικό αποτέλεσμα έχει πολύ έντονες συναισθηματικές μεταπτώσεις, όπως και το original έργο που είναι χαρούμενο-λυπημένο, χαρούμενο-λυπημένο συνεχώς».

Όσο για τη δολοφονία του Ζακ, τα ΦΥΤΑ έζησαν και το πολιτικό και το προσωπικό πένθος, λόγω της σχέσης που είχαν με τον ακτιβιστή. «Και τα δύο τα βιώσαμε πολύ έντονα, αλλά αν γνώριζες τον άνθρωπο, το προσωπικό υπερίσχυε, σε πρώτη φάση τουλάχιστον.

Πολύ γρήγορα, μπήκαμε στο πολιτικό πένθος με τις πορείες και με το να φωνάζουμε στα social media, επειδή επικρατούσε μια αηδία. Αυτό πήγε πολλούς ανθρώπους πίσω ένα-δύο χρόνια στο προσωπικό τους πένθος. Εγώ τουλάχιστον έτσι το έζησα», λέει στο VICE o Φιλ.

 «Σε σημείο που έφτασα στην προβολή του Ορφέα, τρία χρόνια μετά να θρηνώ εκεί ξανά και ίσως για πρώτη φορά τόσο προσωπικά. Τότε, πέρασα από τη στάση της αντιπαλότητας την κακοποίηση, στο ”έφαγαν τον φίλο μας”. Για μια περίοδο, ήταν λες και ήμαστε περικυκλωμένοι από εχθρούς, δηλαδή έμπαινες σε ταξί και άκουγες “τέρατα”. Ελπίζουμε ότι ο Ορφέας ήταν ένας μικρός φόρος τιμής στον Ζακ.

»Στην Ελλάδα δεν θα γινόταν ποτέ να καταδικαστούν οι αστυνομικοί. Και το ότι έφτασε μέχρι εκεί το πράγμα και καταδικάστηκαν κάποιοι άνθρωποι έχει να κάνει με τη δουλειά που έχει γίνει από την κοινότητα αλλά και από όλους τους allies.

Τα ΦΥΤΑ δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ακόμα και σήμερα το ανέβασμα μιας queer όπερας είναι από μόνο του ένα αιχμηρό και προκλητικό γεγονός για κάποιους:

«Όταν είπαμε σε ένα απλό post στο Facebook ότι θα κάνουμε queer όπερα, έγινε χαμός από ανθρώπους της κλασικής όπερας που έλεγαν “μα πώς συνδέεται το queer με την όπερα;”. Δεν το πιστεύαμε. Δεν είναι δεδομένο ότι είναι από τα πιο camp είδη τέχνης; Δεν βλέπουν τι φοράνε και τι κάνουν οι ντίβες, τα gay icons και οι καστράτοι; Το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή γράφεις στο google “queer όπερα” και βγαίνουν ένα σωρό αποτελέσματα, αλλάζει κάποια πράγματα».

Τα ΦΥΤΑ τοποθετούν τους εαυτούς τους στον αντίποδα της σοβαροφάνειας και θεωρούν ότι τίποτα δεν είναι υπεράνω σάτιρας και καυστικής κριτικής. Αυτό που δεν αντέχουν στην Ελλάδα είναι τα τυριά στο γαστριμαργικό πεδίο, όπως λένε και η αντίληψη «Μην αγγίζετε» σε πρόσωπα και πράγματα, κυρίως του ένδοξου παρελθόντος μας.  

«Τι είναι αυτή η φάση με τα ιερά τοτέμ που είναι παντού γύρω σου και δεν μπορείς να πεις τίποτα για αυτά; Πώς βρεθήκαμε να είναι όλη μας η ζωή μες στο μουσείο, να είναι όλα ιερά και τίποτα να μην μπορούμε να αγγίξουμε; Γι’ αυτό τον λόγο, ένα προβοκατόρικο είδος τέχνης έχει πιο πολύ ψωμί στην Ελλάδα, απ’ ότι στην Αγγλία ας πούμε, όπου είναι πολύ πιο τσαλακωμένα τα ινδάλματα».

Ο Φοίβος θυμάται ένα τηλεφώνημα-έπος με τη μητέρα του. «Με πήρε τηλέφωνο και με ρώτησε «παιδί μου, τι σας έκανε ο Κολοκοτρώνης;», όταν η Ελληνική Λύση έφερε προς συζήτηση στη Βουλή την έκθεσή τους «200 Χρόνια Ασφυξία» και ο ιστότοπος Εκκλησία Online τους έκανε μήνυση για ρατσιστικό λόγο κατά των Ελλήνων.

«Δεν μας έχει κάνει κάτι ο Κολοκοτρώνης. Είναι σαφές ότι όταν μιλάμε για την αρχαιότητα ή γενικά για το παρελθόν μιλάμε για το πώς αναπαρίσταται σήμερα και για το πώς χρησιμοποιείται από τον εθνικιστικό λόγο. Δεν έχουμε μένος για τον Πλάτωνα και τον Κολοκοτρώνη. Μας δυσκολεύει ότι ο ελλαδικός χώρος είναι ένα μέρος που πάντα έχει να κάνει με το τι ήταν στο παρελθόν και καθόλου δεν κοιτάει τα τωρινά σκατά».  

Ως καλλιτέχνες δεν πιστεύουν στον αφ’ υψηλού διαχωρισμό της τέχνης και με τα έργα τους αποδεικνύουν ότι το trash μπορεί να συνυπάρξει και να φωτίσει αλλιώς τα μεγάλα νοήματα.

 «Κάποιοι νομίζουν ότι είμαστε πολύ αποστασιοποιημένοι και ειρωνικοί, αλλά για παράδειγμα ο Ορφέας δεν είναι καθόλου αυτό. Μιλάει για τον φίλο μας που πέθανε και είναι ένα τελείως heart-felt πράγμα, άσχετα αν είναι συγχρόνως και καλιαρντό και αστείο και trash και πολιτικά αιχμηρό – δεν αναιρεί το ένα το άλλο. Μπορείς να κάνεις κάτι που είναι τρασένιο, αιχμηρό αλλά και συναισθηματικά βαθύ. Δεν είναι εύκολο, αλλά δεν πιστεύουμε ότι αυτά τα στοιχεία αντιμάχονται το ένα το άλλο».  

Τα ΦΥΤΑ δεν φοβούνται να πουν πως θεωρούν ότι «η Λυρική πρόβαλε ελάχιστα τον Ορφέα. Ίσως θεώρησαν ότι επειδή πήγαμε σε κάτι τόσο mainstream, θα κάναμε κάτι πιο μαλακό. Ίσως, το ότι βρέθηκε η παράσταση στο εξώφυλλο της Espresso, εμείς το θεωρούμε τεράστια επιτυχία, αλλά εκείνοι όχι, διότι πιστεύουν ότι δεν πρέπει να είναι αυτό το προφίλ τους.  

»Σε ένα review του Ορφέα γράφτηκε ότι είναι ένα από τα πρώτα έργα που θα ανοίξουν τον δρόμο για queer πράγματα στην Ελλάδα. Πέρασε ο Ορφέας και τώρα η Λυρική κάνει Ριγολέττο, όχι τη «Στρέλλα».

»Πάντως, δεν μπορώ να το πω ότι μετά την επιτυχία του Ορφέα, μας άνοιξαν πολλές πόρτες. Δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Νομίζω ότι η δουλειά μας θεωρείται επικίνδυνη πολιτικά και δεν θέλουν οι θεσμοί να την ξέρουν. Επίσης, ξέρουν ότι αν ένα ίδρυμα μας πει σας δίνουμε ένα αστείο ποσό για να κάνετε ένα queer φεστιβάλ και να καλέσετε 30 άτομα, θα το πούμε προς τα έξω.

 »Δεν κάνουμε χάρες στους θεσμούς. Κι αυτό δεν συμβαίνει επειδή είμαστε πιο γενναίοι, απλώς βιοποριζόμαστε διαφορετικά. Αυτό σημαίνει ότι δεν μας στοιχίζει να πούμε την αλήθεια. Τελικά, όλη η φάση καταλήγει σε μια ταξική ανάλυση».

«Δεν είναι ο ρόλος μας να είμαστε gatekeepers του όρου queer και το ότι έχει μπει στο λεξιλόγιο της Κατερίνας Καινούριου σημαίνει ότι η λέξη μετατοπίζεται, δεν ακυρώνεται. Δεκαπέντε χρόνια πριν, όταν για πρώτη φορά χρησιμοποίησαν κάποιες συλλογικότητες στην Ελλάδα τη λέξη queer, μπορεί να είχε μια άλλη δυναμική, μια πιο κινηματική χρήση και να άνοιγε έναν καινούριο δρόμο.

»Σήμερα, τη χρησιμοποιεί η Βίκυ Καγιά, το ίδρυμα Ωνάση και τα κανάλια και είναι κάτι άλλο. Αυτό μπορεί να είναι επίσης χρήσιμο για κάποιους ανθρώπους, αλλά προφανώς δεν έχει την ίδια ριζοσπαστικότητα.

 »Με τον ίδιο τρόπο, πριν δέκα χρόνια, μπορεί μας φαινόταν πολύ ενδιαφέρον και πολιτικά αιχμηρό να κάνουμε μια queer performance στην Αθήνα, αλλά τώρα δεν μας ενδιαφέρει με τον ίδιο τρόπο. Πολλά έχουν αλλάξει σε μια δεκαετία - κι εμείς, όχι μόνο το queer. To 2017 κάναμε ένα performance που ονομαζόταν “The Death of Queer”. Ήταν ενός είδους επικήδειος για το queer που είναι πια στους θεσμούς, όχι όμως αφ’ υψηλού γιατί ήμασταν κι εμείς στο φεστιβάλ στην Πειραιώς. 

»Τα ιδρύματα θα μπορούσαν να κάνουν λίγο καλύτερη και περισσότερη δουλίτσα. Υπάρχει ένας τοκενιστικός τρόπος χρήσης του queer. Αντιμετωπίζεται πολύ επιδερμικά, πράγμα που έχει να κάνει γενικότερα με την έλλειψη βάθους, έρευνας και ιστοριογραφίας στην Ελλάδα.

 »Με τις πολιτικές ταυτότητας, αν βγάλεις όλη την πολιτική κριτική που μιλάει για ζητήματα τάξης, εργασιακών δικαιωμάτων, ρατσισμού, αναδιανομής της εξουσίας και κρατήσεις μόνο το θέμα της ταυτότητας, κρατάς το glitter και πετάς τη βιωμένη εμπειρία των υποκειμένων στον υπόνομο. Και αυτό είναι προβληματικό.

»Καλή φάση που όλα είναι λίγο queer, θεωρητικά άνοιξε η κοινωνία και μπορεί να ακούσει κάποιος σε ένα χωριό τη λέξη στην τηλεόραση ή στη Γιουροβίζιον, αλλά αυτό συνέβη χάρη σε συγκεκριμένες κινηματικές διαδικασίες, οι οποίες είχαν κι άλλα αιτήματα κι ένα όραμα για το πώς να ζούμε τις ζωές μας. Αυτό προφανώς δεν έχει κατακτηθεί».

 «Το queer δεν πρέπει να αγοράζεται τζάμπα από τους θεσμούς. Αν θέλεις να το αγοράσεις, πρέπει πρώτα να το πληρώσεις. Η δική μας εμπειρία και των συνεργατών μας δείχνει ότι αγοράζεται πολύ φτηνά. Είναι βασικό κομμάτι της πάλης που κάνουμε όταν υλοποιούμε κάποιο πρότζεκτ.

»Από εκεί και πέρα, υπάρχουν εύκολοι τρόποι για να μην κάνεις appropriation. Για παράδειγμα, αν ένας θεσμός θέλει να κάνει μια έκθεση για τις τρανς ταυτότητες, θα αναθέσει το curation σε μια ανεξάρτητη τρανς επιμελήτρια, τέλος. Ή θα το κάνει έτσι ή αλλιώς το έχασε, ας μην το κάνει καθόλου. Ειδικά για αυτές τις εμπειρίες, οι οποίες είναι στο περιθώριο, καλύτερα να πάρουμε την άποψη των ανθρώπων που είναι άμεσα εμπλεκόμενοι.

 »Υπάρχει φυσικά και μια πιο ριζοσπαστική άποψη για το pink-washing που λέει ότι απ’ τη στιγμή που ένας φορέας με εξουσία και λεφτά σχετίζεται με μια περιθωριοποιημένη κοινότητα, είναι αδύνατο να μην οικειοποιηθεί το πολιτιστικό κεφάλαιό της για να φανεί πιο κουλ.

»Μας ενδιαφέρει, όμως, με ποιους όρους γίνεται. Δεν έχω την απαίτηση οι καλλιτέχνες να ζουν ασκητική ζωή. Πριν φτάσουμε όμως στο pink-washing έχουμε να λύσουμε άλλα βασικά ζητήματα, όπως το να πληρώνονται οι άνθρωποι και να μην υπάρχουν βιαστές ή άνθρωποι για τους οποίους υπάρχουν δεκάδες καταγγελίες σε κρατικές θέσεις. Σε μια δεκαετία, πάμε και στο pink-washing».

Το 2014, οι ΛΟΑΤΚΙ διεκδικήσεις στην Ελλάδα διένυαν μια πολύ διαφορετική φάση. Εκείνη τη χρονική περίοδο, τα ΦΥΤΑ δημιουργούν το πρώτο queer ελληνόφωνο label, τη «Φυτίνη». Τους ζητήσαμε να κάνουν μαζί μας μια αναδρομή στην πορεία του τολμηρού DIY label, που άφησε πίσω του πραγματικά αξιομνημόνευτες πειραματικές κυκλοφορίες, διαθέσιμες στο Bandcamp και συνέβαλε στη γέννηση της ελληνικής queer pop σκηνής.

«Η Φυτίνη είναι αγαπημένο μας παιδί, σε μια πολύ πιο ξέγνοιαστη εποχή. Όταν είχαμε ξεκινήσει ως ΦΥΤΑ, είχαμε βγάλει δύο δίσκους, με τίτλο «Άνθη» και «Φυτά Τηγανητά». Ξεκινήσαμε λοιπόν ως ένα μουσικό πρότζεκτ. Εν τω μεταξύ, η εναλλακτική σκηνή της Ελλάδας μας φαινόταν πολύ βαρετή.

»Τότε, ήταν όλα αγγλόφωνα με τις ίδιες indie κιθάρες, όλοι φορούσαν τα ίδια βαρετά ρούχα και σκεφτόμασταν “τι φάση;”. Υπήρχε φουλ σοβαροφάνεια και καθόλου χιούμορ. Μας φαινόταν όλο το σκηνικό τραγελαφικό. Θέλαμε πολύ να δημιουργήσουμε ένα label που να είναι το ακριβώς αντίθετο: να έχει χιούμορ, παιγνιώδη διάθεση και να συνομιλεί με τα εικαστικά, το βίντεο, την performance και την έννοια της ταυτότητας.

»Έτσι, κάναμε ένα κάλεσμα και άρχισαν να δημιουργούνται διάφορα μουσικά projects που έβγαιναν ανά τα χρόνια. Τον Απρίλιο του 2014, κάναμε την πρώτη κυκλοφορία δίσκου από τη Φυτίνη, της Nanah Palm. Πριν ξεκινήσει η Φυτίνη, δεν υπήρχε σχεδόν τίποτα στην ελληνική δισκογραφία εκτός από τον Γιώργο Μαρίνο, που να μιλάει ανοιχτά για την γκέι επιθυμία. Τώρα, υπάρχουν κάποια πράγματα. Οπότε, δεν λέω ότι εμείς το κάναμε, αλλά σίγουρα χρονικά υπήρχε μια σχέση, κάτι κάναμε εμείς και κάτι έγινε μετά.

»Ήταν το πρώτο queer label στην Ελλάδα. Εδώ δεν υπήρχε queer ή ΛΟΑΤ στίχος, όχι label. Το 2015 έβγαλα ένα δίσκο που λεγόταν “12 Τραγούδια για Αρκούδες” (σ.σ. ο Φιλ) και είχε μέσα ψιλοτσοντοσκηνές – μιλούσε για την επιθυμία με πολύ frontal τρόπο. Κι όταν μου είχαν ζητήσει να φτιάξω μια λίστα με ελληνικές επιρροές, εκτός του Μαρίνου και «Τα Τραγούδια της Αμαρτίας» του Χατζηδάκι, δεν έβρισκα άλλα.

 »Υπάρχει ένα τεράστιο κομμάτι ΛΟΑΤΚΙ μουσικών από τη δεκαετία του ‘80 και του ‘90 που ήταν όλο υπονοούμενα και καθόλου frontal. Πολλά απ΄ αυτά βέβαια είναι queer classics με έναν τρόπο, γιατί έχουν γίνει appropriated από την κοινότητα, όπως η Αρλέτα και η Γαλάνη, αλλά οι στίχοι δεν ήταν ξεκάθαροι.

»Εμείς δεν το κάναμε για την πρωτοπορία, απλώς το κάναμε. Συνειδητοποιήσαμε ότι υπάρχει πολύ μεγάλο κενό. Το να μπορείς να τραγουδήσεις για τη σεξουαλική επιθυμία με ξεκάθαρα λόγια και να τραγουδάνε τα τραγούδια σου και άλλοι άνθρωποι δεν είναι μικρό ζήτημα. Και δεν θα ήταν το ίδιο, αν οι στίχοι ήταν στα αγγλικά. Εκτίθεσαι πολύ περισσότερο στη μητρική σου γλώσσα.

 »Απ’ όλα τα πράγματα που έχουμε κάνει, αυτό που είχε τα λιγότερα reviews, το λιγότερο άμεσο feedback και τη μικρότερη απήχηση ήταν η Φυτίνη. Είχαμε 35 κυκλοφορίες κι έχουν γραφτεί μόνο για δύο πράγματα reviews στη δημοσιογραφία. Μιλάμε για ένα project που πήγε μέχρι το 2019.

»Ήταν όλο διαδικτυακό και αυτό σίγουρα επηρέασε. Το φεστιβάλ “Sound Acts” που διοργανώναμε παράλληλα ήταν το μόνο πράγμα που γινόταν στην πόλη. Κόσμος μετά από χρόνια έρχεται και μας λέει “ήμουν εκεί”. Η ελληνική δημοσιογραφία ήταν επί τρία χρόνια απούσα, ενώ ειδικά τη δεύτερη χρονιά το φεστιβάλ ήταν τεράστιο. Είχε 32 artists από 12 χώρες.

 »Όταν κάναμε open call, υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν συνομιλούσαμε όμως καθόλου με αυτό που συνέβαινε εδώ στα μουσικά δρώμενα. Η Φυτίνη δεν μπόρεσε να επιβληθεί, ούτε να προτείνει κάτι, ούτε στο ελάχιστο. Ήταν για λίγο κόσμο. Βέβαια, από την άλλη, υπήρξαν αλυσιδωτές αντιδράσεις. Δηλαδή, τώρα σχεδόν όλα τα indie είναι στα ελληνικά. Επίσης, το χιούμορ είναι πολύ μέσα με τρόπους που πολλές φορές δεν το περιμένεις.

»Για να δούμε αν η ΦΥΤΙΝΗ άνοιξε έναν δρόμο για να δημιουργηθεί μια queer ποπ σκηνή στην Ελλάδα, χρειάζεται μια μεγαλύτερη χρονική απόσταση. Νομίζω ότι η απάντηση είναι ναι. Σίγουρα όμως, ανοίξαμε μια κουβέντα γύρω απ’ αυτό. Τώρα πια, δεν είναι ανήκουστο να φέρνεις πολιτικά, ταυτοτικά ζητήματα στα τραγούδια. Αυτό έχει πάει και λίγο από την embarrassing πλευρά, βέβαια. Γιατί να βγάλουν όλοι τραγούδι για τον Ζακ; Από την άλλη, το επιχείρημα είναι ότι έτσι δίνεται ορατότητα.  

 »Το πρότζεκτ της Φυτίνης “Queeroes” είναι σημαντικό με έναν τρόπο, σαν πολιτική θέση. Σίγουρα είναι από τα πιο iconic. Υπήρχε και πανό με στίχους από τον “Πούστη Λαό” στην πορεία για τη Zackie: “Εμπρός πουστιά, να καταστρέψεις κάθε ελληνική μαγκιά”.

 »H Φυτίνη έχει κλείσει τον κύκλο της, όπως και τα DIY πρότζεκτ για μας. Μ΄ αυτά τελειώσαμε, γιατί μετά από κάποια χρόνια συνειδητοποιούμε ότι έχουμε ένα πολιτισμικό κεφάλαιο και ντρεπόμαστε να εργαζόμαστε με ανθρώπους χωρίς να πληρώνονται ή και αρνούμαστε να το κάνουμε εμείς οι ίδιοι».

 Περισσότερα από το VICE

Εντυπωσιακές Φωτογραφίες της Ελλάδας από Ψηλά

Η Έλενα Τοπαλίδου Κάποτε Έφυγε από την Παλιά της Ζωή με Ένα Αμάξι Όπως στα «Μαγνητικά Πεδία»

Σε Ένα Μικρό Χωριό της Πιερίας το Έδαφος Βγάζει Φωτιά

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter,  Facebook και Instagram.