Η Απόλυτη Απομόνωση σε Γηροκομείο της Αττικής Έγινε Ταινία

«Να περνάς με τον σκύλο να σε βλέπουμε», μου είχε φωνάξει μέσα από το παράθυρό της που έβλεπε στον δρόμο μια ηλικιωμένη κυρία, φιλοξενούμενη στο Γηροκομείο Αθηνών, κατά τη διάρκεια της σκληρής καραντίνας του Μαρτίου του 2020, χαμογελώντας μου. Η ανάγκη της για ανθρώπινη επαφή ήταν έκδηλη.

Στη διάρκεια της πανδημίας και ειδικά στις φάσεις έξαρσής της, τα γηροκομεία ήταν συνώνυμα της ατέλειωτης απομόνωσης. Η επαφή των φιλοξενούμενων με τους δικούς τους ανθρώπους ήταν (είναι;) πάντα διαμεσολαβημένη: μέσα από μια οθόνη, μέσα από τη τζαμαρία, μέσα από την πύλη του γηροκομείου.

Εκείνοι από τη μία πλευρά, τα παιδιά και τα εγγόνια τους από την άλλη για να μην τους βάλουν σε κίνδυνο. Ο φόβος δεν εγκαταλείπει ούτε αυτόν που προστατεύει τον ευάλωτο δικό του άνθρωπο, ούτε αυτόν που προστατεύεται.

Τον Μάιο του 2020, όταν η χώρα παρακολουθούσε έντρομη την εξέλιξη του πρώτου κύματος της πανδημίας, η Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων «Νέα Θάλπη», στον Άγιο Στέφανο Αττικής, σφραγίζεται για να προστατευθούν οι φιλοξενούμενοί της από τον κορονοϊό. Μετά από κοινή απόφαση, ο ιδιοκτήτης της μονάδας, Δημήτρης Καμπανάρος, εργαζόμενοι και ηλικιωμένοι μπαίνουν όλοι μαζί σε καραντίνα, η οποία θα διαρκέσει δύο μήνες.

Προσωπικό και οι φιλοξενούμενοι ζουν έναν επιπρόσθετο εγκλεισμό. Το ντοκιμαντέρ του Χρήστου Μπάρμπα, «Μέσα από το τζάμι, τρεις πράξεις» καταγράφει αυτή την πράξη, που εκείνη τη στιγμή ήταν μοναδική σε εθνικό, ευρωπαϊκό, ίσως και παγκόσμιο επίπεδο.

Τις τρεις τελευταίες εβδομάδες του δίμηνου εγκλεισμού, ο σκηνοθέτης μαζί με τον διευθυντή φωτογραφίας, Μιχάλη Γερανιό, έγιναν κομμάτι αυτής της μικρής κλειστής κοινωνίας και κατέγραψαν τη ζωή εκεί στο βραβευμένο ντοκιμαντέρ.

«Τα σχέδια για ένα ντοκιμαντέρ είναι πάντα μία πρόθεση. Το σενάριό του εκτυλίσσεται και γράφεται εκεί όπου συμβαίνουν τα πράγματα. Μοιάζει με παζλ που μαζεύεις τα κομμάτια, αλλά δεν ξέρεις ποτέ ποια θα είναι η τελική εικόνα που θα έχεις στο μοντάζ – το στάδιο της τελικής γραφής της ταινίας», λέει στο VICE ο σκηνοθέτης, Χρήστος Μπάρμπας.

Τέσσερις μήνες μετά την ολοκλήρωση των γυρισμάτων, ο ιδιοκτήτης και διευθυντής της Μονάδας, Δημήτρης Καμπανάρος, βάζει τέλος στη ζωή του, αφού βλέπει ότι νόσησε ο ίδιος από κορονοϊό. Αισθανόταν απόλυτα υπεύθυνος για τους ηλικιωμένους που φρόντιζε και δεν το άντεξε ότι μπορεί άθελά του να τους έθεσε σε κίνδυνο.

«Ο Δημήτρης είχε ένα όραμα που ήταν υποδειγματικό. Διηύθυνε το γηροκομείο εφαρμόζοντας καινοτόμες ιδέες και προγράμματα. Δεν περιοριζόταν μόνο στα βασικά, δεν έβλεπε ηλικίες στους ανθρώπους αλλά ποιες είναι οι ανάγκες τους ανάλογα με την κατάστασή τους και την δυνατότητα απόκρισης σε νέα ερεθίσματα.

»Θεωρούσε πως, όπως και τα παιδιά, έτσι και οι ηλικιωμένοι χρειάζονται συνεχώς νέα ερεθίσματα για να είναι σε εγρήγορση», λέει ο Χρήστος Μπάρμπας για τον 41χρονο. «Την αυτοχειρία, όσο και να προσπαθήσεις, δεν μπορείς να την ερμηνεύσεις, αν δεν είσαι αυτός που την πράττει», συνεχίζει.

Λίγο πριν την προβολή της ταινίας στον κινηματογράφο «Δαναός» (το Σαββατοκύριακο 2 & 3 Απριλίου), που απέσπασε μεταξύ άλλων το βραβείο του καλύτερου ντοκιμαντέρ στο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας και το βραβείο κοινού στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το Σαββατοκύριακο 02/04 και 03/04, ο σκηνοθέτης μιλάει στο VICE για την πιο ιδιαίτερη εμπειρία κινηματογράφησης της ζωής του.

VICE: Πώς πήρατε την απόφαση να περάσετε κι εσείς την πόρτα του γηροκομείου με την κάμερά σας και να υποβάλετε τον εαυτό σας σ’ αυτού του είδους τον εγκλεισμό;
Χρήστος Μπάρμπας: Όλοι έχουμε στη μνήμη μας τις δυστοπικές εκείνες ημέρες και νύχτες του πρώτου lockdown, την άνοιξη του 2020. Μεταφορικά και ουσιαστικά κυριαρχούσε μια τρομακτική απουσία, όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και της ίδιας της κοινωνίας. Έλειπε αυτό που μας κάνει πραγματικά ανθρώπους όταν συνυπάρχουμε με τους άλλους.

Έτυχε να μάθω για την περίπτωση του Δημήτρη Καμπανάρου, γεροντολόγου και διευθυντή ενός γηροκομείου στον Άγιο Στέφανο. Tο προσωπικό και οι φιλοξενούμενοι, θέλοντας να αποφύγουν την μόλυνση από την Covid-19, αποφάσισαν να σφραγίσουν την μονάδα και να κλειστούν για δύο μήνες εκεί - ένας πρόσθετος εγκλωβισμός στον γενικό που επικρατούσε τότε.

Ήθελα να κλειστώ κι εγώ μαζί τους και να παρατηρήσω τη ζωή κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες και ταυτόχρονα να κοινωνικοποιηθώ με αυτό τον ιδιόμορφο τρόπο. Από την άλλη μεριά, με ενδιέφερε πολύ αυτή η συνθήκη διότι πάντα θεωρούσα ότι το μυαλό ενός ηλικιωμένου είναι το μυαλό ενός νέου ανθρώπου φυλακισμένου σε ένα σώμα που δεν ανταποκρίνεται όπως πριν. 

Για πόσο μεγάλο διάστημα παραμείνατε κι εσείς σε καραντίνα μαζί με τους ηλικιωμένους και το προσωπικό;
Μείναμε μέσα στη Μονάδα για τρεις βδομάδες. Το συνεργείο απαρτιζόταν μόνο από τον διευθυντή φωτογραφίας κι εμένα. Είχαμε ο καθένας από μια κάμερα. Ήθελα για διευθυντή φωτογραφίας τον Μιχάλη Γερανιό, όχι μόνο για τις κινηματογραφικές του ικανότητες αλλά και για την ευαισθησία του χαρακτήρα του. Ξέρει πως να προσεγγίζει τους ανθρώπους χωρίς να τους δημιουργεί ανησυχία και άγχος, πράγμα σημαντικό στο κοινωνικό ντοκιμαντέρ.

Μπήκαμε στη μονάδα, έχοντας κάνει απολυμάνσεις και τεστ. Ξεκινήσαμε από μια εσωτερική καραντίνα στον θάλαμο 222. Ήταν το δωμάτιο μας και αστειευόμασταν ότι όλο αυτό είναι πρόβα για το μέλλον.

Τρεις μέρες μετά έπρεπε να βγούμε δειλά-δειλά και να παρουσιαστούμε στην μικρή αυτή κοινωνία. Στο ντοκιμαντέρ δεν ξέρεις ποτέ πότε θα σηκώσεις την κάμερα για το πρώτο σου πλάνο, αλλά πάντα θυμάσαι ποιο ήταν αυτό. Στο πρώτο μας γύρισμα καταγράφηκε μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές του ντοκιμαντέρ, όπου ένας γιος συνομιλούσε με τον εγκλωβισμένο πατέρα του, μέσω βιντεοκλήσης.

Ο τόνος που δόθηκε από τη σκηνή αυτή καθόρισε και την υπόλοιπη ατμόσφαιρα του ντοκιμαντέρ. Η ένταση και η δυσκολία μιας επαφής μέσα από το τζάμι του κινητού, συνόψισε τη ζωή που θα ζούσαμε όλοι μας, παντού σε όλο τον κόσμο.

Πόσο δύσκολο ήταν να σας εμπιστευτούν ηλικιωμένοι και προσωπικό;
Ήταν όλοι δύσπιστοι στην αρχή. Με προτεταμένες τις κάμερες, δείχναμε σχεδόν απειλητικοί. Περιμέναμε όμως  να συνηθίσουν πρώτα την παρουσία μας, να γνωριστούμε και να μας κάνουν εκείνοι πρώτοι τις ερωτήσεις.

Όταν, βέβαια, οι κυρίες κατάλαβαν ποιος ήταν ο λόγος για τον οποίο ήρθαμε, οι περισσότερες ζήτησαν κομμωτήριο. Το προσωπικό, ίσως, να ήταν ακόμη πιο δύσπιστο. Οι κάμερες σχετίζονται με την τηλεόραση και την έντονη έκθεση των ανθρώπων. Όμως, κερδίσαμε την εμπιστοσύνη τους και χάρη σε αυτούς ανθρώπους έγινε η ταινία.

Πώς ήταν η επαφή με τους φιλοξενούμενους της Μονάδας;
Συζητώντας με τους ηλικιωμένους ανθρώπους έχει μεγάλη σημασία αν τους αντιμετωπίζεις ως τέτοιους, δηλαδή με χρονολογική απόσταση από σένα. Οι ηλικιωμένοι ξέρουν αν εκείνη τη στιγμή τους βλέπεις ως γέρους ή όχι. Το νιώθουν αμέσως και συμπεριφέρονται αντιστοίχως - ας πούμε ότι θα παίξουν τον ρόλο που τους ζητάς.

Αν καταφέρεις να δεις τον νέο που κατοικεί σε αυτά τα σώματα, αυτόματα το βλέμμα τους αλλάζει. Γίνονται κυριολεκτικά άλλοι άνθρωποι και τότε ανοίγεται ένα δίαυλος επικοινωνίας, όπου η συζήτηση παίρνει άλλη διάσταση. Επιμένω πως ένας ηλικιωμένος είναι ένας εγκλωβισμένος άνθρωπος σε ένα σώμα που παραπαίει.

Το σώμα φυσικά και υποτάσσεται στο χρόνο, αυτό δεν αλλάζει. Η δική μας στάση είναι αυτή που συχνά τους παραμερίζει, γιατί δεν ξέρουμε πώς αλλιώς να τους διαχειριστούμε. Είναι καιρός να βάλουμε στην άκρη τον φοβικό μας εγωισμό απέναντι στο γήρας.

Πώς αποτιμάτε αυτή τη μοναδική εμπειρία κινηματογράφησης; 
Ξεδιπλωνόταν μπροστά μας μια πραγματικότητα που δεν περιμέναμε. Η αλήθεια ήταν πιο δυνατή, πιο έντονη, πιο συνθέτη και πιο ποιητική. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι εκεί, γνωρίζουν κατά βάθος ότι αυτό είναι το τελευταίο τους σπίτι.

Η προσδοκία που έχουν  είναι να τους αντιμετωπίζουν και να τους φροντίζουν με τρυφερότητα και κατανόηση. Εν μέσω πανδημίας, στον πρόσθετο εγκλεισμό που ζούσαν, αυτό που τους έλειπε περισσότερο ήταν η επαφή με τους δικούς τους ανθρώπους, κυρίως με τα παιδιά τους.

Μπορούσαν να τους δουν μόνο μέσα από τις βιτρίνες του σαλονιού, πίσω από το τζάμι. Οι περισσότεροι δεν καταλάβαιναν γιατί οι πόρτες δεν άνοιγαν και τα παιδιά τους δεν έμπαιναν μέσα στον χώρο, να τους αγκαλιάσουν και να τους αγγίξουν. 

Το προσωπικό του γηροκομείου σε αυτές τις συνθήκες, «αντικαθιστά» τα παιδιά ή τα εγγόνια, σε συναισθηματικό επίπεδο. Φυσικά αυτό συνέβαινε και από τη μεριά των φροντιστών, οι οποίοι προέβαλαν συνειδητά ή ασυνείδητα στους ηλικιωμένους τα δικά τους πρόσωπα, από τα οποία είχαν επίσης απομακρυνθεί.

Με δέος αναρωτιόμουν από που αντλούσαν οι άνθρωποι αυτοί -οι περισσότεροι πολύ νέοι- τη δύναμη και άντεχαν το πρόγραμμα φροντίδας που έπρεπε να παρέχουν.

Τι κρατάτε και τι μάθατε από την ταινία;
Δεν είμαστε μαθημένοι να συμβιβαζόμαστε με το γήρας, μας απωθεί δεν θέλουμε να του μοιάσουμε, σαν να αναβάλουμε το ραντεβού μας με το χρόνο διαρκώς. Εκείνος όμως πλησιάζει, ώσπου μια μέρα διαφαίνεται μέσα από το τζάμι του καθρέφτη μας.

Τον θάνατο τον υμνούμε σχεδόν, είχε πάντα πρόσωπο, υπόσταση, φωνή, μύθους. Το γήρας όμως ποτέ, διότι το γήρας έχει μια χειροπιαστή υπόσταση - είμαστε εμείς οι ίδιοι αργότερα. Το γήρας δεν σηκώνει παραμύθια - το βλέπεις, το νιώθεις, το ζεις και αυτό το ξέρουν οι μεγάλοι άνθρωποι.

Ποια ήταν η πιο δύσκολη στιγμή;
Το δυσκολότερο είναι να συνειδητοποιείς ότι αυτό το τελευταίο σπίτι για τους ηλικιωμένους είναι ουσιαστικό ο προθάλαμος για κάτι άλλο που θα έρθει, ότι δεν υπάρχει άλλη προοπτική. Έφυγαν άνθρωποι όσο ήμασταν εκεί,  ήμασταν κυριολεκτικά παρόντες σε αυτό τους το «πέρασμα».

Και τότε ο χώρος παύει να είναι απλώς ένα γηροκομείο, αποκτά σχεδόν μια ιερότητα. Οι διάδρομοι γίνονται μυστηριακά μονοπάτια που δεν ξέρει κανείς που βγάζουν.

Πώς ήταν η επαφή με τον ιδιοκτήτη της Μονάδας, Δημήτρη Καμπανάρο;
Τον Δημήτρη τον γνώρισα επί το έργον. Καθημερινά ξεδιπλώνονταν μπροστά μου οι ικανότητες και οι γνώσεις του. Γρήγορα κατάλαβα πως η γεροντολογία είναι μια ξεχωριστή επιστήμη που συνδυάζει ιατρική, ψυχολογία, κοινωνιολογία και απαιτεί τεράστια αποθέματα υπομονής. Προπαντός όμως, χρειάζεται ένα ήθος ακλόνητο.

Δεν είναι απαραίτητο να αγαπάς τον ηλικιωμένο που θα φροντίσεις, οφείλεις όμως να σέβεσαι την υπόστασή του και να προστατεύεις την αξιοπρέπεια του. Ήταν σωστός επαγγελματίας που ήξερε να καθοδηγεί και να εμπνέει. Τον είδα με πουκάμισο μόνο την ημέρα της συνέντευξής του. Τις άλλες μέρες φορούσε αθλητικές φόρμες και ανταγωνιζόταν το νοσηλευτικό προσωπικό στις χειρωνακτικές εργασίες.

Ο ίδιος αναλάμβανε τις δράσεις και τις συνεδρίες με τους ηλικιωμένους - αυτός τους έκανε τις πιο δύσκολες σωματικές ασκήσεις.Έβλεπες έναν διευθυντή Μονάδας Φροντίδας Ηλικιωμένων να στέκει στις καθημερινές υποχρεώσεις επί ίσοις όροις με το προσωπικό. Μαζί τους περνούσε τα βράδια σε στιγμές χαλάρωσης, όλοι μαζί έκαναν το playlist για τις γιορτές. Το σφραγισμένο γηροκομείο ήταν το μόνο μέρος στην Ελλάδα που γίνονταν νόμιμα πάρτι, εν μέσω κορονοϊού.

Την ίδια στιγμή, σε προηγμένες χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και ο Καναδάς ηλικιωμένοι σε αρκετά γηροκομεία απ’ όπου πέρασε ο ιός, είχαν αφεθεί στην τύχη τους. Ο Δημήτρης ήξερε ότι ο μόνος τρόπος για να μη συμβεί κάτι αντίστοιχο κι εδώ ήταν να κάνει αυτό που έκανε, να σφραγίσει τη Μονάδα που διοικούσε από τα 26 μέχρι τα 41 του χρόνια.

Αφιερώσατε την ταινία στη μνήμη του.
Δεν θα μπορούσε να γίνει κι αλλιώς. O Δημήτρης ήταν η ψυχή της μονάδας και ήταν εκείνος που έδινε παλμό στην ιστορία που ξεκινήσαμε να αφηγούμαστε. Με τη μοντέζ, Αλεξάνδρα Βερυκόκκου, προχωρούσαμε με στόχο να ολοκληρωθεί η ταινία στο τέλος της ίδιας χρονιάς.

Ήταν Οκτώβριος και είχαμε προγραμματίσει προβολή για τα 40 πρώτα λεπτά της ταινίας, παρουσία του Δημήτρη, αλλά τρεις ημέρες πριν την προβολή εκείνος έβαλε τέλος στη ζωή του. Ήταν τέσσερις μήνες, μετά τα γυρίσματα.

Δύο κρούσματα του ιού στην μονάδα αλλά και η μόλυνση του ίδιου, τον οδήγησαν να πάρει μια τέτοια απόφαση. Δεν άντεξε. Η ψυχολογική επιβάρυνση ήταν σημαντική για μας και παραλίγο να κλονίσει την πορεία της ταινίας. Για να είμαι ειλικρινής ένιωσα μέχρι και θυμό για τον Δημήτρη, διότι ένιωθα ότι έκοψε το νήμα και της δικιάς μας της δουλειάς. Χρειαστήκαμε ένα μήνα για να ξαναπιάσουμε το μοντάζ.

Είχα αποφασίσει η πράξη του να μην είναι μέρος της ιστορίας που θα αφηγούμασταν. Αυτό που συνέβη με τον Δημήτρη ήταν μέρος μιας άλλης ιστορίας. Η δική μας ιστορία, με το υλικό που συλλέχθηκε, όταν κάναμε τα γυρίσματα είχε άλλο νόημα. Η ουσία της ιστορίας μας δεν υποτάχθηκε στον θάνατο, αντίθετα ύμνησε τη ζωή.

Ποιες είναι οι μεγαλύτερες και διαχρονικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ντοκιμαντερίστας στην Ελλάδα; Πώς ξεπερνιούνται;
Τις ίδιες που αντιμετωπίζει ο κάθε κινηματογραφιστής, όποιο και να είναι το σινεμά με το οποίο καταπιάνεται - πόσο μάλιστα όταν μιλάμε για σινεμά τεκμηρίωσης. Ανήκουμε στις πιο φτωχές ευρωπαϊκές χώρες, όσον αφορά τους προϋπολογισμούς στο σινεμά. Η αμοιβή του Γάλλου σκηνοθέτη μπορεί να είναι για την Ελλάδα το σύνολο του προϋπολογισμού μιας ταινίας. Είναι αποκαρδιωτικό, γιατί δημιουργείται μια άνιση σχέση με το εξωτερικό.

Υπάρχουν παντού ταλαντούχοι άνθρωποι. Οι δυσκολίες όμως ή οι δυνατότητες μιας ταινίας δυστυχώς, ξεκινούν και τελειώνουν στα χρήματα.  Αυτά καθορίζουν αν θα έχεις τον χρόνο που θέλεις για τη γραφή, την προετοιμασία, τη διαδικασία του να βρεις τους ανθρώπους, τον εξοπλισμό και το γύρισμα. Χωρίς τα χρήματα, δεν μπορείς να κάνεις ούτε σωστές προωθητικές ενέργειες, αλλά ούτε και ταξίδια για να στηρίξεις την ταινία σου σε μία διεθνή αγορά.

Ευτυχώς που υπάρχουν θεσμοί που θα κάνουν τα μέγιστα για να στηρίξουν την εγχώρια παραγωγή, πάνω από τις οικονομικές τους δυνατότητες. Υπάρχουν επίσης εταιρείες παραγωγής και διανομής και στην Ελλάδα που λειτουργούν πλέον ως φάροι και μοιράζονται τις δυνατότητές τους ή την εμπειρία τους με ανεξάρτητους δημιουργούς. Όμως, για την ώρα όλα αυτά δεν αρκούν και καθηλώνουν την εγχώρια παραγωγή σε περιφερειακό ρόλο. 

Ο κρατικός μηχανισμός και οι ιθύνοντες δυσκολεύονται να δουν ότι το ντοκιμαντέρ αντανακλά το πρόσωπο μιας κοινωνίας και βοηθάει στον αυτοπροσδιορισμό της. Οι ταινίες τεκμηρίωσης είναι μέρος της συλλογικής μνήμης, για εκείνους που ενδιαφέρονται.

*Η ταινία «Μέσα από το τζάμι, τρεις πράξεις» θα προβληθεί στον «Δαναό» στις 02/04 και 03/04 στις 16.00μ.μ.

Η Olesya Έζησε για μια Εβδομάδα Κάτω από Ένα Τραπέζι στο Χάρκοβο

Οι Δέκα Kαλύτερες Φωτογραφίες από το Instagram του Πάνου Καμμένου

30 Πράγματα που Πρέπει να Αρχίσεις να Κάνεις πριν τα 30

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.