«Ακούω Πάλι τους Ανθρώπους να Ουρλιάζουν» - Το Τραύμα της Πυρκαγιάς​

Η λέξη «τραύμα» προέρχεται από την ιατρική. Δηλώνει μια κάκωση που προκύπτει από εξωτερική βία και συνοδεύεται από τη ρήξη και τη λύση της συνέχειας. Στην ψυχολογία, σύμφωνα με την αρχική κωδικοποίηση του Sigmund Freud, ορίζεται ως ο κατακλυσμός του ψυχικού οργάνου, ως μια εμπειρία που σε μικρό χρονικό διάστημα δίνει στην ψυχική ζωή ένα τόσο ισχυρό ερέθισμα, που δεν μπορεί να απαλειφθεί ή να επεξεργαστεί με τον συνηθισμένο τρόπο. Τη ζήσαμε αυτήν την εμπειρία. Κάποιοι από μακριά, ακούγοντας τον αντίλαλο των ανθρώπων που θρηνούσαν, παρατηρώντας την αντανάκλαση του φόβου στα βλέμματά τους. Κάποιοι, δυστυχώς, από πολύ κοντά. Είδαν την απειλή από αφηρημένη και συμβολική έννοια να αποκτά υπόσταση, να καταλαμβάνει τον χώρο τους, τους ανθρώπους τους, το σώμα τους. Τη ζούμε ακόμη, δηλαδή. Στριφογυρίζουμε στο καζάνι της. Το ρολόι μιας ολόκληρης χώρας ξεχαρβαλώθηκε και ακινητοποιήθηκε στις πρώτες πρωινές ώρες της 24ης Ιουλίου, όταν ο Πρόεδρος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού έκανε μια ανατριχιαστική ανακοίνωση: «Πρόκειται για οικογένειες που βλέποντας ότι χάνονται, ενστικτωδώς, το μόνο που έκαναν ήταν να αγκαλιαστούν (…) Η στάση που τους βρήκαμε δείχνει ότι ήταν μια αντίδραση της τελευταίας στιγμής: χανόμαστε, αγκαλιαζόμαστε». Δεν μιλάμε, δεν κοιτάμε, δεν σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο από τότε. Ανάμεσα σε μας και το καλοκαίρι μπήκε αμετάκλητα ο καπνός.

Οι μεγάλες καταστροφές, αυτές που αφήνουν πίσω τους απώλειες και λαβωμένες ζωές, έχουν ψυχικό αποτύπωμα. Δεν μπορούμε να το αξιολογήσουμε τη στιγμή που εξελίσσονται τα γεγονότα, επειδή ενεργοποιείται το ένστικτο της επιβίωσης, η ανάγκη να περισώσεις ό,τι μπορείς και να ανταποκριθείς μέσω ενός αυτοματοποιημένου μηχανισμού στη μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, ώστε να εξασφαλίσεις την ύπαρξή σου και μετά να σταθείς και να μετρήσεις τις πληγές σου. Τα διεθνή δεδομένα μάς δείχνουν ότι συγκλονιστικά γεγονότα όπως οι καταστροφικές πυρκαγιές στην Ανατολική Αττική, επηρεάζουν ψυχικά πρώτα και κύρια τους πληγέντες, δεύτερον τους επαγγελματίες που εμπλέκονται στη διαχείριση της κρίσης (διασώστες, πυροσβέστες, δημοσιογράφοι κτλ) και έπειτα ολόκληρη την κοινωνία, ξεσκεπάζοντας πρωτογενείς φόβους και αποκαλύπτοντας την τρωτότητά μας. Σε μια τραγική υπόθεση, λοιπόν, που δυστυχώς κανένα αντανακλαστικό δεν λειτούργησε για την πρόληψή της, με αποτέλεσμα ένας οικισμός να γεμίσει κηδειόχαρτα και μια κοινότητα να χάσει τον ύπνο της, λειτούργησαν τουλάχιστον τα αντανακλαστικά των επιστημόνων της ψυχικής υγείας την επόμενη ημέρα. Μεμονωμένοι επαγγελματίες, αλλά και ολόκληρες εξειδικευμένες ομάδες έτρεξαν εθελοντικά σ’ αυτήν την απέραντη σκηνή θανάτου που έγινε το Μάτι, για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να ανασυγκροτήσουν τις ζωές τους μετά το σοκ.

Ο Ιωάννης Μάλλιαρης, κλινικός ψυχολόγος, δημότης Ραφήνας και παρ’ ολίγον πυρόπληκτος ο ίδιος, πήρε την πρωτοβουλία και πρότεινε στον δήμο τη σύσταση μιας δομής άμεσης ψυχολογικής υποστήριξης: «Όταν έγινε το γεγονός, ένιωσα υποχρεωμένος να αφιερώσω κάποιον χρόνο εκεί και δεν είμαι ο μόνος. Υπάρχει μια ολόκληρη ομάδα εθελοντών, από φοιτητές μέχρι έμπειρους επαγγελματίες. Ο Δήμος Ραφήνας μάς παραχώρησε κάποια γραφεία στο Πνευματικό Κέντρο και δεχόμαστε καθημερινά κόσμο από τις 9 πμ έως τις 5 μμ. Έχουμε φτιάξει, όμως και ομάδες προσέγγισης στα σπίτια. Παρατηρούμε ότι ο κόσμος δεν απευθύνεται εύκολα σε μας. Πολλοί βρίσκονται στα καμένα τους σπίτια και παλεύουν να σώσουν ό,τι σώζεται. Το κυρίαρχο συναίσθημα στον κόσμο που έχουμε δει είναι ο θυμός. Επίσης, η ανησυχία για τα παιδιά, μας ρωτούν πώς θα επικοινωνήσουν με τα παιδιά αυτό που συνέβη. Υπάρχουν περιστατικά ανθρώπων που ήταν ήδη ευάλωτοι ψυχικά, εκτέθηκαν στο γεγονός και υποτροπίασαν. Αυτοί χρειάζονται επείγουσα φροντίδα. Με βάση τα διεθνή ερευνητικά δεδομένα, ένα 10-20% από την ομάδα που βίωσε έντονα τον κίνδυνο, που έχασε κάποιον δικό του ή απειλήθηκε η ζωή του, θα αναπτύξει μετατραυματικό στρες. Το επόμενο τρίμηνο, λοιπόν, θα είναι κρίσιμο για το πώς θα προσαρμοστεί αυτή η ομάδα στην πραγματικότητα. Εμείς αυτήν τη στιγμή παρέχουμε άμεση βοήθεια για να νιώσει ο κόσμος ασφαλής, σε δεύτερο χρόνο και όπου χρειαστεί θα ασκήσουμε πλαίσιο θεραπείας. Σημασία, πλέον, έχει πώς θα μπούμε στην καινούρια μέρα, πώς θα ενεργοποιήσουμε σ’ αυτούς τους ανθρώπους το αύριο».

Για τα άτομα που κινδύνευσαν στην πυρκαγιά ή που έχασαν κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, η επόμενη μέρα είναι πολύ επώδυνη και η ψυχική αναστάτωση αναπόφευκτη. Είδαν τη ζωή τους να απογυμνώνεται από κάθε προστατευτικό κέλυφος, να διακυβεύεται η αξία της, να αναποδογυρίζει σε μια στιγμή και να χάνει τον ορίζοντά της. Η γειτονιά τους, που μπορεί να ήταν ταυτισμένη με τη χαρά και την ομορφιά, έγινε μια τοπογραφία τρόμου. Είναι αναμενόμενο να παραπαίουν μεταξύ ξεσπάσματος και απόσυρσης, μεταξύ πολλαπλής θυματοποίησης και ενοχοποίησης, μεταξύ της ανάγκης για λήθη και της προσκόλλησης της μνήμης στην πηγή του πόνου. Όσο σημαντικό είναι να σκύψουμε από πάνω τους και να τους φροντίσουμε, άλλο τόσο σημαντικό είναι να μην παθολογικοποιήσουμε την αντίδρασή τους: Ο πόνος, η θλίψη, ο θυμός, η αγωνία, είναι απολύτως λογικές αντιδράσεις μετά από ένα τόσο οριακό και βίαιο συμβάν. Οι ζωές μας δεν είναι ρυθμισμένοι αλγόριθμοι που επαληθεύονται σε όλες τις συνθήκες. Οι ζωές μας διαταράσσονται, τσακίζονται και αναγεννιούνται. Γι’ αυτό το δίκτυο ψυχικής υγείας που έχει συγκροτηθεί ξέρει ότι πρέπει να δώσει χώρο και χρόνο στους ανθρώπους να εκφραστούν και να αποφορτιστούν και ταυτόχρονα να είναι εκεί, για να βοηθήσει όσους δεν μπορούν να ξεφύγουν από το φάσμα του πένθους.

«Έκανα μια ανάρτηση στον προσωπικό μου λογαριασμό. Ήθελα κάπως να βοηθήσω, επειδή ήξερα ότι θα προκύψει ανάγκη. Η εσωτερική καταστροφή, το πένθος, η απώλεια, θα είναι μεγάλα και θα το διαπιστώσουμε, όταν καταλαγιάσει το φαινόμενο. Ο φόβος είναι το κυρίαρχο συναίσθημα τώρα. Ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που ήρθαν σε μένα αντιμετωπίζουν διαταραχές ύπνου. “Δεν μπορώ να κοιμηθώ, ακούω πάλι τους ανθρώπους να ουρλιάζουν, ανησυχώ”: Αυτά λένε. Είναι φυσιολογική η αντίδραση. Είναι λογικό κάποιος να νιώθει ανασφαλής, να φοβάται, να μην μπορεί να κοιμηθεί. Δεν είναι απαραίτητο όλοι οι άνθρωποι που επλήγησαν να εμφανίσουν μια ψυχοπαθολογική οντότητα. Το ότι βρέθηκαν εκεί οι υπηρεσίες από την αρχή, έστω και λίγο άτσαλα και χωρίς κεντρική διαχείριση, ήταν σημαντικό. Κάτι πρόλαβαν. Δεν είναι μετρήσιμο, αλλά είναι βέβαιο ότι κάτι σώθηκε. Πρέπει να είμαστε εκεί, για να διαγνώσουμε γρήγορα ποιοι θα ασθενήσουν. Έχουμε τα επιστημονικά εργαλεία και την κλινική εμπειρία για να το κάνουμε. Το μετατραυματικό στρες, η καταθλιπτική συμπτωματολογία και οι αγχώδεις διαταραχές είναι οι πιο συνήθεις επιπτώσεις σε ανάλογες καταστάσεις. Γι’ αυτό χρειάζεται συντονισμός. Οι άνθρωποι πρέπει να έχουν αναφορά σε μια υπηρεσία, ώστε να μπορούν να απευθυνθούν εκεί, αν παρατηρήσουν ότι κάτι αλλάζει στη συμπεριφορά ή ότι δεν είναι λειτουργική η καθημερινότητά τους», επισημαίνει ο ψυχίατρος και επιμελητής στη Β΄ Πανεπιστημιακή Κλινική του Αττικού Νοσοκομείου, Στέλιος Κιμπουρόπουλος.

Σ’ αυτήν την ιστορία, βέβαια, υπάρχουν χειρισμοί που όχι μόνο δε βοηθάνε στην επούλωση του τραύματος, αλλά το ξύνουν με τα πιο αιχμηρά αντικείμενα. Όσες και όσοι βρεθήκαμε στο Μάτι και ντραπήκαμε να πούμε ότι είμαστε δημοσιογράφοι, επειδή από ένα κομμάτι του κλάδου αυτή η ιδιότητα έγινε συνώνυμο της αλητείας, το ξέρουμε. Συμμεριζόμαστε την αγανάκτηση των συγγενών που έβγαλαν ανακοινώσεις ζητώντας να μην παρευρεθούν τα ΜΜΕ στις κηδείες των ανθρώπων τους. Μια πυρκαγιά που προκαλεί τον θάνατο σε 91 ανθρώπους, δεκάδες ζώα και καταστρέφει ένα κομμάτι του δασικού πλούτου, είναι από μόνη της τραγική. Δεν χρειάζεται δραματοποίηση από τα media, για να γίνει τραγική. Η παραβίαση της ιδιωτικότητας και του πόνου του άλλου, η διαρκής έκθεση των πληγέντων στα τραυματικά γεγονότα, η αναπαραγωγή κάθε φρικιαστικής φωτογραφίας, τα τηλεοπτικά δικαστήρια, ακόμη και η ρομαντικοποίηση του θανάτου ορισμένων θυμάτων, δεν προσφέρουν τίποτα στην ενημέρωση. Αντίθετα, διοχετεύουν τον πανικό στην κοινωνία και εντείνουν το αίσθημα της ψυχικής ανασφάλειας. «Η συνεχής ροή στα media δεν είναι ενημερωτική πλέον, είναι κακοποιητική. Τα δεκάδες βίντεο που δημοσιεύονται και οι λεπτομερείς αναφορές για τα θύματα, δημιουργούν αρνητισμό. Υπάρχει διεθνώς το παράδειγμα της 11ης Σεπτεμβρίου: Άνθρωποι που δεν ήταν εκεί, ανέπτυξαν παθολογία σαν να ήταν εκεί, από τη συνεχή επανάληψη και έκθεση του γεγονότος. Οι εικόνες αποτυπώθηκαν και βιώθηκαν έντονα», συμπληρώνει ο Στέλιος Κιμπουρόπουλος.

VICE Video: Το Χρονικό της πιο Φονικής Πυρκαγιάς στην Ελλάδα

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Το πώς θα σταθούμε τόσο ατομικά, όσο και συλλογικά ως κοινωνία απέναντι σ’ αυτήν την τραγωδία, μπορεί να αποτελέσει είτε κομμάτι της παθολογίας, είτε κομμάτι της ίασης. Η αλληλεγγύη που εκδηλώθηκε είναι ενθαρρυντική, αρκεί να μην είναι εφήμερη και να μας διαποτίσει πιο ριζικά. Το να μη νιώθεις μόνος τη στιγμή της οδύνης δεν ακυρώνει το κακό, ανοίγει, όμως, μια χαραμάδα παρηγοριάς. Η Δέσποινα Οικονόμου, κοινωνική λειτουργός και υπεύθυνη των κοινωνικών προγραμμάτων της ΑΡΣΙΣ, φωτίζει με βάση την εμπειρία της στη διαχείριση κρίσεων την παράμετρο της κοινωνικής υποστήριξης στους ανθρώπους που υποφέρουν: «Κοιτάξτε, ένα τόσο σημαντικό γεγονός, με την έννοια της απειλής της ζωής, σε επηρεάζει βαθιά. Δεν μπορείς να το αποτιμήσεις την ώρα που εξελίσσεται. Αυτήν τη στιγμή λειτουργεί το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Αυτό κινητοποιείται πρώτο. Τα υπόλοιπα θέλουν χρόνο. Η επιστήμη λέει να μην κρατάμε πράγματα μέσα μας, επειδή φορτωνόμαστε συναισθηματικά και αυτό λειτουργεί σωρευτικά. Κανείς δεν πρέπει να ντρέπεται για το συναίσθημά του. Στη θεωρία του τραύματος, δεν βοηθάει τον άλλον να πει τι έγινε, επειδή το βιώνει ξανά και αυτό τον τραυματίζει. Έχει σημασία, λοιπόν, να ακούσουμε και όχι να ρωτήσουμε. Αν ο άλλος θέλει να μιλήσει, να τον αφήσουμε να μιλήσει. Να του κρατήσουμε το χέρι, να τον κοιτάξουμε στα μάτια, να ακολουθήσουμε το συναίσθημά του. Οι φίλοι και οι συγγενείς μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο στα αρχικά στάδια όντας εκεί, να βοηθήσουν σε απλές πρακτικές δουλειές, να δηλώσουν την παρουσία τους»

Το πένθος σίγουρα βιώνεται πολύ πιο οξυμμένα από τους ακούσιους πρωταγωνιστές αυτής της τραγωδίας, αλλά είναι συλλογικό. Μαυρίσαμε όλοι από τις στάχτες της πυρκαγιάς. Το καταχωνιασμένο στο βάθος του ασυνείδητου υπαρξιακό μας άγχος, ανασύρθηκε και πλάκωσε τη σκέψη μας. Ξέρουμε κάποιον φίλο ή γνωστό που γλίτωσε την τελευταία στιγμή ή που χάθηκε, θυμόμαστε κάποια μέρα που είχαμε πάει και εμείς για μπάνιο στο Κόκκινο Λιμανάκι, σκεφτόμαστε ότι πολύ εύκολα θα μπορούσαμε να βρεθούμε στη θέση τους, να εγκλωβιστούμε σ’ έναν οικιστικό λαβύρινθο μόνοι και ανήμποροι, νιώθουμε ότι χάνουμε τον έλεγχο των ζωών μας και γειτνιάζουμε με τον θάνατο. Είμαστε ευάλωτοι. Το ξέρουμε. Οι άνθρωποι αποτελούν τη μοναδική μορφή ζωής που μπορεί να διερωτηθεί για την ύπαρξή της και να έχει επίγνωση του εύθραυστου του βίου της. Ωστόσο, όταν μια θεωρητική παραδοχή προσωποποιείται δίπλα μας τόσο απότομα και αμείλικτα, είναι τρομακτικό.

Υπάρχει μια γενική αναστάτωση σε όλον τον πληθυσμό. «Θα μπορούσε να είχε συμβεί και σε μένα», σκεφτόμαστε. Όλοι το συζητάμε. Δεν υπάρχει περίπτωση να βρέθηκαν δύο άνθρωποι αυτές στις μέρες και να μη συζήτησαν για τις πυρκαγιές. Το ρήγμα στην εμπιστοσύνη που έχουμε στο κράτος και τους μηχανισμούς του μεγαλώνει. Η απαξίωση, οι ενοχές, η λύπη είναι συλλογικά συναισθήματα. Το θέμα είναι τι διδάγματα θα πάρουμε ατομικά και συλλογικά, πώς θα μετατρέψουμε την τραυματική εμπειρία σε κάτι πιο ουσιαστικό. Μπορεί να πονάμε, αλλά πώς θα προλάβουμε, για να μην πονέσουμε ξανά; Αυτό το νόημα έχει η υπόστασή μας ως κοινωνικά όντα», τονίζει η Δέσποινα Οικονόμου. Μετά από έναν αιώνα και κάτι ψυχανάλυσης, μπορούμε με μια απρόθυμη στωικότητα να πούμε ότι τα πράγματα που μας τραυμάτισαν βαθιά, που διαχώρισαν τον εαυτό μας στο πριν και το μετά, δεν τα ξεχνάμε ακριβώς, δεν τα ξεπλένει ο χρόνος: Αμβλύνει μόνο τις γωνίες τους, για να μην αιμορραγούν. Εμείς μπορεί να ξεχάσουμε. Να βγούμε λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοποιημένοι από αυτήν την ιστορία. Μακάρι το δεύτερο, να βγούμε περισσότερο συνειδητοποιημένοι και αλληλέγγυοι. Οι άνθρωποι που τα έζησαν, θα τα κουβαλάνε. Το ζήτημα είναι να τους στηρίξουμε, ώστε δίπλα στα τραύματά τους, να βάλουν νέους στόχους και νέα νοήματα, για να ισορροπήσει ξανά η ζυγαριά της ζωής τους

Περισσότερα από το VICE

Ας Ντραπούμε Όλοι για Αυτό το (Ανθ)ελληνικό Βίντεο που «Κάνει Πλάκα» με τους Πνιγμούς Προσφύγων

Κάτσε Κάτω από την Μπάρα για να Σώσεις τα Κόκκαλά σου

Το Τρίγωνο των Βερμούδων Μάλλον Εξηγείται και οι Συνωμοσιολόγοι Κλαίνε Κάπου Σιωπηρά