Το Κλεμμένο Ψηφιδωτό και ο «Ιντιάνα Τζόουνς» των Έργων Τέχνης

Ο Ολλανδός ντετέκτιβ Arthur Brand πέρασε τις πρώτες μέρες του Νοεμβρίου φυλάσσοντας στο σπίτι του, πάνω σ' έναν καναπέ με γαλάζια επένδυση, έναν θησαυρό παγκόσμιας κληρονομιάς – το βυζαντινό ψηφιδωτό με τη μορφή του Ευαγγελιστή Μάρκου, του 6ου αι. «Βλέπαμε μαζί τηλεόραση, συνδέθηκα μαζί του. Γνωρίζω ότι είναι ένα πολύ σημαντικό έργο», είπε. Ήταν οι τελευταίες ώρες πριν το μοναδικό έργο επιστρέψει εκεί από όπου κλάπηκε, το μακρινό 1976. Το ψηφιδωτό παραδόθηκε, στις 16 Νοεμβρίου, στον Κύπριο πρέσβη στη Χάγη και έχει ήδη μεταφερθεί στο Βυζαντινό Μουσείο της Λευκωσίας. Το VICE αποκαλύπτει το παρασκήνιο της υπόθεσης, που εκτυλίχθηκε από την Αμμόχωστο έως το πριγκιπάτο του Μονακό και περιλαμβάνει βαριά ονόματα του διεθνούς λαθρεμπορίου έργων τέχνης.

Ο Arthur Brand λέει σήμερα ότι ενοχλείται κάπως με το ψευδώνυμο «Ιντιάνα Τζόουνς των έργων τέχνης» που του έχουν κολλήσει διεθνή Μέσα Ενημέρωσης. «Πιστεύω ότι έχω περισσότερα κοινά με τον επιθεωρητή Κλουζό», μου έγραψε μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας. Ο Brand βρέθηκε στα ίχνη του ψηφιδωτού του Ευαγγελιστή Μάρκου, πριν από περίπου δύο χρόνια. Η επίσημη εκδοχή λέει πως η αρχική πληροφορία έφθασε στην Κύπρο από μέλη της Ελληνο-αμερικάνικης οργάνωσης ΑΧΕΠΑ. Μιλώντας στο VICE Greece, ο Ολλανδός δίνει μια πιο κινηματογραφική περιγραφή: «Συνάντησα κάποιον, που μάλλον γνώριζε κάποιον άλλον, ο οποίος γνώριζε κάτι. Καταλήξαμε ότι το ψηφιδωτό βρισκόταν κάπου στο Μονακό. Ο πληροφοριοδότης, όμως, που είχε τις επαφές, συνελήφθη στο μεταξύ για άλλη υπόθεση. Έπρεπε να ταξιδέψω μόνος στο Μονακό. Δεν είχα ονόματα ούτε διευθύνσεις, παρά μόνο μια αόριστη περιγραφή», λέει ο Brand.

Ο Arthur Brand με το ψηφιδωτό του Ευαγγελιστή Μάρκου, λίγο πριν το παραδώσει στην Κυπριακή πρεσβεία στη Χάγη, στις 16 Νοεβρίου 2018.

Το VICE πληροφορείται ότι ο βασικός πληροφοριοδότης ήταν ένας Άγγλος έμπορος έργων τέχνης. Το ψηφιδωτό εντοπίστηκε τελικά τον περασμένο Αύγουστο, στο διαμέρισμα μιας οικογένειας Άγγλων που ζούσαν στο πριγκιπάτο. Οι σημερινοί ιδιοκτήτες είπαν ότι το είχαν κληρονομήσει από τον πατέρα τους, που έχει πεθάνει και που φέρεται να το είχε αποκτήσει στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, πιθανόν πράγματι χωρίς να γνωρίζει ότι ήταν προϊόν αρχαιοκαπηλίας. «Οι κληρονόμοι φοβήθηκαν», λέει ο Brand. «Έγιναν διαπραγματεύσεις, δεν θέλαμε να βλάψουμε κανέναν. Συμφωνήσαμε να δώσουν σε 'μένα το ψηφιδωτό κι εκείνοι να μείνουν ανώνυμοι. Νομίζω ότι ήταν ένα καλό ντιλ».

Επισήμως, παραμένει άγνωστο πόσα χρήματα ζητήθηκαν και τελικά δόθηκαν κάτω από το τραπέζι για να ολοκληρωθεί το ντιλ. Στον κόσμο των κλεμμένων έργων τέχνης, πολλές φορές οι ντετέκτιβ, οι πληροφοριοδότες και οι αρχαιοκάπηλοι βαδίζουν στην ίδια όχθη του ποταμού. Στη μάχη για τον επαναπατρισμό των εκκλησιαστικών κειμηλίων της Κύπρου, φαίνεται ότι υπάρχουν επιπλέον ανταγωνισμοί μεταξύ κρατικών υπηρεσιών και συνδέσμων της τοπικής Εκκλησίας.

VICE Video: Τα Πλοία του Κακού

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Μετά την τουρκική εισβολή, το 1974, λεηλατήθηκαν πολλές εκκλησίες και μοναστήρια στο βόρειο τμήμα του νησιού – εκτιμάται ότι κλάπηκαν 15.000-20.000 κειμήλια. Το μωσαϊκό με τη μορφή του Ευαγγελιστή Μάρκου χρονολογείται στον 6ο αιώνα μ.Χ. Ήταν μέρος του ψηφιδωτού διάκοσμου της εκκλησίας της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη, έξω από την Αμμόχωστο, που θεωρείται από τα λιγοστά σωζόμενα πρωτοχριστιανικά ψηφιδωτά παγκοσμίως. Ο ναός λεηλατήθηκε πιθανότατα τον Αύγουστο του 1976. Παπάς δεν ιερουργούσε και η λεηλασία αποκαλύφθηκε τυχαία δύο χρόνια αργότερα, από έναν Άγγλο τουρίστα που έφθασε ως εκεί. Οι αρχαιοκάπηλοι είχαν κομματιάσει τα ψηφιδωτά με σφυρί και καλέμι, καταστρέφοντας μεγάλο μέρος τους. Επικεφαλής της ομάδας των αρχαιοκάπηλων θεωρείται ο Aydin Dikmen, διαβόητος αρχαιοπώλης από το Ικόνιο της Τουρκίας, που εκείνη την εποχή εργαζόταν στην υπηρεσία άρδευσης. Θεωρείται ότι εξαπάτησε εκατοντάδες χωρικούς, που είχαν βρει αρχαιότητες, δίνοντάς τους πλαστά έγγραφα.

Σήμερα ο ίδιος ζει υπέργηρος στο Μόναχο και αρνείται την εμπλοκή του, όμως φαίνεται ότι δεν πείθει ούτε την οικογένειά του. Τον Οκτώβριο του 1997, ο Dikmen συνελήφθη στο διαμέρισμά του στη βαυαρική πρωτεύουσα, μετά από επιχείρηση της Ιντερπόλ, κατά την οποία άνθρωποι της Εκκλησία της Κύπρου είχαν εμφανιστεί ως αγοραστές, ώστε να εντοπιστεί η άκρη του νήματος. Στο διαμέρισμα βρέθηκαν χιλιάδες κλεμμένα αντικείμενα, κάποια χτισμένα στον τοίχο. Η γερμανική Αστυνομία είχε δηλώσει τότε ότι ανακάλυψε «τη μεγαλύτερη συλλογή κλεμμένων έργα τέχνης, μετά τις κρύπτες των Ναζί και τις λεηλασίες του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου».

Ο Aydin Dikmen. Φωτό: Cyprus Mail

Οι πρώτες πληροφορίες για τη δράση του Dikmen είχαν φθάσει στις γερμανικές Αρχές το 1989. Στο βιβλίο του, με τίτλο Αρχαιοκαπηλία και Εμπόριο Αρχαιοτήτων (εκδ. Άγρα), ο Ανδρέας Αποστολίδης αναφέρει ότι τον Dikmen και τη λεγόμενη «τουρκική μαφία του Μονάχου» κάρφωσε ένας πρώην συνεργάτης του, ο Ολλανδός Michel Van Rijn, άνθρωπος του υποκόσμου και ταυτόχρονα συνεργάτης της Αστυνομίας πολλών χωρών, δίνοντας στοιχεία επιλεκτικά ή παραπλανώντας. Ο Αποστολίδης γράφει στο βιβλίο του ότι η δράση του Dikmen και η λεηλασία της εκκλησίας της Παναγίας της Κανακαριάς στην Κύπρο, αποκαλύφθηκε μετά την υπόθεση Goldberg: «Το 1988 η Pep Goldberg, έμπορος τέχνης στην Ινδιανάπολη των ΗΠΑ, αγόρασε από τον Dikmen, τον Van Rijn κι έναν Αμερικανό έμπορο, τον Robert Fitzgerald, για 1 εκατ. δολάρια, τέσσερα μωσαϊκά από την Κανακαριά – τον αρχάγγελο Μιχαήλ, τον πάνω μισό του Χριστού ως παιδιού και δύο Απόστολους».

Στην υπόθεση φέρεται να εμπλέκεται κι ένα γνωστό όνομα για το ελληνικό κοινό, η Marion True. «Τον επόμενο χρόνο, η Marion True, τότε νέα έφορος Αρχαιοτήτων του Μουσείου Γκετί, κάρφωσε την Goldberg στην Εκκλησία της Κύπρου, καθώς ετοιμαζόταν να πουλήσει τα ψηφιδωτά για 20 εκατ. δολάρια. Η Εκκλησία της Κύπρου μήνυσε την Goldberg και κέρδισε την υπόθεση σε δικαστήριο της Ινδιανάπολης», αναφέρεται στο βιβλίο του κ. Αποστολίδη. Ήταν από ελάχιστες φορές που οι δικαστικές Αρχές δεν ασχολήθηκαν με τον κλέφτη των αρχαιοτήτων, αλλά με τον έμπορο τέχνης.

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της εκκλησίας της Κύπρου κατακερματίστηκε και μέσω των αγορών τέχνης κατέληξε σε διάφορα μέρη του κόσμου. Τμήματα, όπως οι μορφές των Αποστόλων Λουκά, Βαρθολομαίου, Ματθαίου, Ιακώβου, Θαδδαίου, Θωμά και Ανδρέα, καθώς και το άνω τμήμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, το άνω τμήμα της παράστασης της Θεοτόκου και του Χριστού, το χέρι της Θεοτόκου και το χέρι του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, επαναπατρίστηκαν σταδιακά από το 1983 έως σήμερα, με διαφορετικούς τρόπους και πρωταγωνιστές σε κάθε περίπτωση. Η τύχη άλλων τμημάτων των ψηφιδωτών από το διάκοσμο της ίδιας εκκλησίας, αγνοείται.

Τα δίκτυα των κλεμμένων έργων τέχνης και των διωκτών τους, δεν έχουν ούτε μόνο αγγέλους ούτε μόνο δαίμονες, κάτι που παραδέχεται ο Arthur Brand. «Ο ρόλος των πληροφοριοδοτών είναι κρίσιμος», λέει ο Brand στο VICE. «Πρέπει να κυνηγήσεις εγκληματίες, να κάνεις επαφές με λαθρέμπορους. Με άλλα λόγια, πρέπει να κυλιστείς στη λάσπη. Μερικές φορές, οι πληροφοριοδότες συνεργάζονται εθελοντικά, είτε επειδή θεωρούν ότι ένα κομμάτι πρέπει να επιστρέψει εκεί που ανήκει, είτε επειδή θέλουν να κάνουν κακό σε κάποιον ανταγωνιστή. Σε ορισμένες υποθέσεις, τούς ασκώ πίεση και τους κάνω μια πρόταση που δεν μπορούν να αρνηθούν».

Για τα καλύτερα θέματα του VICE Greece, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο Newsletter μας.

Περισσότερα από το VICE

Ο Πάνος Φραγκιαδάκης Μετά το «Ταξικό» Τραγουδάει «Τζετέ κι Ερωτικά»

«Καθαρίζουμε με Υπευθυνότητα» - H Επιχείρηση στη Θεσσαλονίκη που Απασχολεί Ψυχικά Ασθενείς

After Dark: Οι Ήρωες της Νυχτερινής Αθήνας