Σε Ένα Οικοτροφείο στην Ερέτρια «Κατοικεί» το Πείσμα και η Φαντασία

Ένα μικρό θαύμα. Όχι. Ένα μεγάλο θαύμα. Από αυτά που γίνονται κατά δεκάδες σε πολλές μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Στα οικοτροφεία, στους ξενώνες, στα προστατευόμενα διαμερίσματα. Στους χώρους που λανθασμένα πιστεύεται πως κατοικεί μόνο η ψύχωση, η νεύρωση, το σύνδρομο και ο πόνος. Θέλω να γράψω για τους ενοίκους ενός οικοτροφείου της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ) στην Ερέτρια. Ενός κομματιού γης, λίγα εκατοντάδες μέτρα από το αρχαίο θέατρο της παραλιακής κωμόπολης της Ευβοίας. Εκεί που φιλοξενούνται 14 χρονίσαντες ψυχιατρικά ασθενείς. Μια ομάδα συνανθρώπων μας, που έχουν βαλθεί να αποδείξουν, χωρίς να το θέλουν ή να το χρειάζονται -τέτοια είναι η περηφάνια τους- πως στο ίδιο κτήριο, μαζί τους, κατοικεί το πείσμα και η φαντασία. Μια ματιά για τον κόσμο μας αλλιώτικη, βαθιά όμορφη - και ας επιμένουμε οι «υγιείς» να τη βαφτίζουμε απόκοσμη ή αλλόκοτη.

Προερχόμενοι από κάθε γωνιά της χώρας, οι περισσότεροι με διπλές και τριπλές διαγνώσεις, όπως λένε στη γλώσσα της ψυχιατρικής. Σχιζοφρένεια, αυτισμός, βαριά νοητική, διπολική, σύνδρομο Down. Η ταμπέλα, όμως, δεν έχει σημασία. Αυτές οι έξι γυναίκες και οι οκτώ άνδρες αναζητούν και βρίσκουν το δικό τους μέρισμα στην ευτυχία, που αποτελεί καρπό της έκφρασης και της δημιουργίας. Μακριά από το ψυχιατρείο και το κυρίαρχο ψυχιατρικό μοντέλο. Αυτό που υπόσχεται ανάρρωση, αλλά εμμένει στην καταστολή, που την ελπίδα για επανένταξη διαδέχεται ο φόβος της αποδιοργάνωσης και του στίγματος.

Πρώτη φορά βρέθηκα στο οικοτροφείο πριν από δύο χρόνια. Ο πρώτος σταθμός μιας πολυετούς έρευνας για το ζήτημα της ψυχικής υγείας, που είναι εν εξελίξει και διακόπηκε βίαια από την πανδημία. Δεν χρειάζεται να γράψω για το πώς με δέχτηκαν, αν έτρεξαν να με αγκαλιάσουν, τι μου έκανε εντύπωση, πως ήταν το «σπίτι» τους. Δεν έχει αξία η δική μου αφήγηση, αλλά οι φωτογραφίες τους. Ο κόσμος τους. Αυτός ο «καθαρός», αφιλτράριστος κόσμος, όπως αποτυπώνεται στις εικόνες που τραβούν οι ίδιοι με δυο μηχανές που αγοράσαμε και άλλες δυο που κουβαλώ μαζί μου κάθε Τρίτη πρωί. Ξεκινήσαμε δειλά–δειλά. Να γνωριστούμε, να εμπιστευτεί ο ένας το χέρι του άλλου. Να μπορέσουμε να ανταλλάξουμε δυο βαθιές ματιές για περισσότερα από τρία δευτερόλεπτα. Να καταφέρουμε να περάσουμε το λουρί της μηχανής στο λαιμό. Τέσσερις ένοικοι στην αρχή. Και άλλοι δυο μετά. Και άλλος ένας. Στο τέλος, όλοι. Καθένας με τον τρόπο του, με τις αντοχές του, τη διάθεσή του. Η Μαρία δεν έχει καταφέρει ακόμα να σηκωθεί από τον καναπέ για να φωτογραφίσει. Έχει όμως μάθει να εμπιστεύεται. Να πιάνει το χέρι μου για να την οδηγήσω στο στρογγυλό κουμπί λήψης της φωτογραφικής μηχανής. Έχει αγκύλωση στα δάχτυλα. Θα τη νικήσουμε. Το έχουμε βάλει όλοι στόχο. Θα σηκωθεί η Μαρία και θα φωτογραφίσει. Όπως έκανε η Ελένη, ο Μιχάλης και τα υπόλοιπα παιδιά.

Διαφράγματα, ταχύτητες, ISO, δεν τα λογαριάζουμε. Τραβάνε και στο αυτόματο οι κάμερες. Από τους κανόνες σύνθεσης κρατάμε το βασικό: Μπορείς να φωτογραφίσεις και χωρίς αυτούς. Να τους καταστρατηγήσεις. Δεν χωράνε κανόνες στις δικές τους «ανόθευτες» φωτογραφίες. Για μια ώρα γυροφέρνουμε. Με γέλια, απορίες. Πολλές απορίες. Είναι περίεργο να προσπαθείς να κατανοήσεις πως υπάρχει μια συσκευή που μπορεί να «αιχμαλωτίσει» τον κόσμο και κάθε μικρό η μεγάλο μόριό του, κάθε κλάσμα του δευτερολέπτου του. Κάθε φορά που φεύγω από τη δομή με τις κάρτες μνήμης γεμάτες, περιμένοντας το λεωφορείο σε ένα πρακτορείο που λειτουργεί και ως καφέ, αναρωτιέμαι: Υπάρχουν όρια στη δημιουργία, πως ορίζεται τελικά η τέχνη, ποιοι μπορεί να είναι οι φορείς της; Πως μπορεί να επανασυγκροτηθεί ο εαυτός μέσα από «καλλιτεχνικές» και συμμετοχικές διαδικασίες, γίνεται να αφηγηθεί μέσα από την φωτογραφία ο πρότερος εγκλεισμός, το τραυματικό βίωμα ως ένα είδος ψυχιατρικής μνήμης; Τι είναι αυτές οι φωτογραφίες τελικά; Κραυγή για μια πραγματικότητα που χάθηκε ή κελάηδημα για αυτήν που ελπίζουν οι ένοικοι πως θα έρθει; Τέλος, τι είναι αυτό που παράγεται στην Ερέτρια πέρα από μια μαγική, «ωμή» αλήθεια; Και πως στο καλό καταφέρνουν αυτοί οι άνθρωποι, αυτό που για κάθε φωτογράφο είναι το απαιτούμενο. Όχι να χτίσουν προσωπικό ύφος, αλλά να το διαθέτουν από τα πρώτα κλικ; Μιλάω στο τηλέφωνο με τον Νίκο, νοσηλευτή στη δομή, καθώς γράφω το κείμενο.

- Ρε συ Νικόλα, μένει κάτι από όλο αυτό;
- Θοδωρή, μένει. Δυο μήνες τώρα με την καραντίνα σε αναζητούν. Εσένα και τη φωτογραφία. Όλα τα παιδιά που έρχονται στη δομή, σας ψάχνουν. Την κοπέλα που κάνει θεατρικό παιχνίδι, τον μουσικό. Κάθε άνθρωπος για αυτούς είναι ένα ταξίδι.

Ο Παναγιώτης Χονδρός είναι ψυχολόγος και πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΠΑΨΥ. Του ζητάω να γράψει δυο γραμμές. «Στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση υποστηρίζουμε και συνοδεύουμε το άτομο σ' ένα μακρύ ταξίδι που κάνει, προσπαθώντας να επαναπροσδιορίσει μία θετική εικόνα για τον εαυτό του, πέρα από την ασθένεια, τα συμπτώματα και την εικόνα του κόσμου για τον ψυχικά ασθενή. Αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς επένδυση στις σχέσεις, χωρίς ένταξη σε μικρές ομάδες ατόμων με κοινά προβλήματα και εμπειρίες, αλλά και μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες. Η αίσθηση ότι ανήκω κάπου, μας έχουν δείξει οι έρευνες ότι είναι θεραπευτική. Μόνο μέσα από πολλές και διαφορετικές μορφές έκφρασης έχουμε την ευκαιρία να αναζητήσουμε τι δίνει νόημα στην ζωή, να παλέψουμε στο μυαλό μας και μέσα μας το βίωμα της ψυχικής ασθένειας. Να δείξουμε ότι η ασθένεια δεν αφαιρεί από το άτομο την δυνατότητα να ονειρεύεται και να επιθυμεί. Τελικός στόχος αυτών των δράσεων, ως κομμάτι του σχεδίου ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, είναι η επαναδόμηση της ζωής, η δημιουργία σχέσεων που εμπνέουν ελπίδα και αισιοδοξία για το μέλλον».

Περιμένω να περάσει η σκληρή φάση της καραντίνας. Να ανοίξουν πάλι οι δομές και τα ψυχιατρεία για τους επισκέπτες και τους εθελοντές. Να συνεχίσω την έρευνα και τα μαθήματα. Να δω πάλι τα παιδιά. Αν και ενήλικες, τους λέω παιδιά. Έχω φτιάξει μια προβολή με τις εικόνες τους. Θέλω, όταν φύγει όλο αυτό, να τις δούμε σε μια μεγάλη τηλεόραση που έχουν σε ένα φωτεινό και πολύχρωμο σαλόνι. Ξέρω πως δεν μπορούμε να συζητήσουμε, να αναλύσουμε. Αρκεί που θα τις δούμε. Μακάρι αυτοί οι άνθρωποι να συνεχίσουν να φωτογραφίζουν. Οι εικόνες τους είναι σπάνιες.

Περισσότερα από το VICE

H «Σκοτεινή» Πλευρά του Έβρου Μετά Από Δέκα Χρόνια Κρίσης

Έλια Βεργανελάκη: «Το Κράτος Δεν Μεριμνά για τους Καλλιτέχνες και γι' Αυτό Παλεύουμε»

Φαινόταν Διασκεδαστικό να τα Έχεις με Έναν Δισεκατομμυριούχο Ώσπου το Δοκίμασα